ONSEKİZİNCİ ASIRDA GAZİANTEP’İN VERGİ DURUMU

Kategori: Araştırma
Konu: Gaziantep

1721 YILINDA BİR VALİNİN AZLİNE VE SÜRÜLMESİNE SEBEP OLANVERGİ ANLAŞMAZLIĞI

Komşu Şehir ve Kasabalar arasında kimi çekişmeler, çekiştirmeler, rekabetler var ki Türkiye’nin bir çok bölgelerinde bu durum görülmektedir. Buna Elazığ-Malatya, Adana-Mersin, Gaziantep-Maraş, Gaziantep-Kilis şehirlerini örnek gösterebiliriz. Bu durum esasında iki kardeş arasındaki bir anlaşmazlık niteliğini aşmaz. Nedeni bir takım bencil duygular masum kıskançlıklardır.

Gaziantep Şeri mahkeme sicillerinde rastladığımız kimi belgeler bu iki komşu ve kardeş şehirler arasındaki çekişme ve çekiştirmelere ışık tutan bir nitelik taşımaktadır. Bu yazımda Gaziantep-Maraş arasındaki bu çeşit ilişkilere konu olan bir olaydan söz edeceğim.

Mısır Memlukleri çağında bu memleketin bir sınır ili olan Gaziantep Osmanlı idaresine geçince Maraş beylerbeyliğine bağlı bir sancak merkezi oldu. Beylerbeyliği, valilik ve komutanlığı bir elde toplayan bir öğüttü. Vilayetin öbür sancakları Maraş merkez sancağından başka Malatya, Kars, Zülkadriye (Kadirli) ve Samsattı. Antep 314 yıl Maraş’a bağlı kaldıktan sonra 1829’da bir fermanla Halep’e bağlandı. 89 yılda ilkin kaza sonra Sancak olarak Halep'in yönetiminde bulundu.

Gaziantep, Maraş’a bağlı kaldığı sürece il idaresinin taraflı tutumundan şikayetçi olmuştur. Şeri sicillerin kapsadığı an yeni tarih olan 1912’den bugüne değin inceleyebildiğim 1721 tarihine kadar, bu şikayetlere ilişkin belgelere rastladım. İşte yazımın konusu 1721 yılındaki şikayet ve sonucudur.

Maraş ilinin, valilerin tasarrufunda bulunan ve imdad-ı Hazariyye denilen geliri 11.500 kuruş tutuyor. Bunun 3.500 Maraş, 3.000 Malatya, 3.000 Antep, 2.000 Kars Zülkadriye’den tahsil ediliyordu. Halbuki sancaklar genişlik, bağlı bucak sayısı bakımından bu tevzi eşit değildi. Maraş’ın 28, Malatya’nın 26, Kars Zülkadriye’nin 13, Antep’in ise Merkez bucağıyla birlikte yalnız 3 bucağı vardı. İşte Antep halkı bu adaletsiz dağıtım ve toplamadan yakınıyordu. Bu yakınmalar etkisini gösterdi. Henüz Rakka valisi olup Maraş’a atanacağını olayın akışından anladığımız Ali Paşa’ya Cemaziyelevvel 1133 (M. 38 Şubat 1731) günlü şu ferman gönderildi.

‘’Antep sancağı 3 bucaktan kuruludur. Geliri azdır, Maraş zalimleri ve halkının kimileri kişisel garazlarını yerine getirmek maksadıyla eski Vali Ahmet paşa’ya Antep’in Maraş valilerine 3.000 kuruş imdad-ı Hazeriyye vermesi için emir çıkartmışlardır. Halbuki Maraş’ın birkaç kazası olup Bucakları da mamurdur. Malatya, Kars Zülkadriye sancaklarınında birkaç kazası bulunduğu halde bunlara da aynı miktarda para tesbit edilmiştir. Bu sancaklardan Kefere akçası Kışlak akçası kaldırıldığı halde Antep’te bu usul sürdürülmekte olduğu Antep kadısı Mevlâna Mustafa tarafından bildirilmiştir.

Divan-ı Hümayunda saklı kayıtlar incelendiğinde Maraş vilayetinin İmdadı Hazeriyesi tutarı olan 11.500 kuruşun 3500 kuruşu Maraş, 3.000 Malatya, 2.000 Kars Zülkadriye’den verilmek üzere emir gönderildiği görülmüştür. Halbuki Maraş sancağının 28, Malatyanın 26, Kars Zülkadriye’nin 13, Antep ise yalnız bucağı (Metinde Bucak sayısı unutulmuştur, merkezle birlikte üçtür. Öbür iki bucak Burç ve Tılbaşardır) bulunmaktadır. Buna karşılık Antep Maraş’tan ancak 500 kuruş eksik vermektedir. Antep’e 3.000 kuruş tertibi yersizdir. Her birinin tahammüllerine göre tertip olunmalıdır. Sizki Rakka valisisiniz. 11.500 kuruşu sancakların ödeme durumlarına göre tertip etmeniz için bu ferman gönderilmiştir. Cemaziyelevvel evaili 1133” [1]

Bundan 6 aya yakın bir zaman sonra şu ferman çıkarılmıştır. [2]

"Eyalette Maraş sancağında 26, Kars Zülkadriye’de 13, Antep’te 3 bucak bulunduğu Defter-i Hakani’de kayıtlıdır. Böyle olduğu halde Maraş’ın İmdad-ı Hazariyye payı Antep’ten yalnız 500 kuruş fazladır. Maraş için tertip olunan 11500 kuruşun her sancağın tahammülüne göre dağıtılması gerekirken tutulan yol yersizdir. Bu durum daha önce vezirim Ali Paşa’ya yazılmıştır. Antep sancağından 1.000 kuruşun indirilmesi Maraş bucaklarından Hınsımansur (Adıyaman) hiç kayıtlı değildir. 1.000 kuruş buraya yüklenerek Maraş’ın bu vergisinin 4.500 kuruşa çıkarılması, Kars zülkadiye durumu göz önüne alınarak hissesine düşen 2.000 kuruşun 500 kuruşunun Malatya’ya yüklenerek 1.500 kuruşa indirilmesi. Şevval evahiri 1133

Yukarıki ferman Maraş eyaletine bağlı kadılara gönderilmiştir, bu fermandan bir gün sonra Ali Paşa’nın Maraş valiliğine atandığına ilişkin 1 zilkade 1133 (24 Ağustos 1721) tarihli fermanı okumaktayız. [3]

Ne Ali Paşa ne de Kadılar Antep hissesinin 3.000 kuruştan 2.000 kuruş’a indirildiğine dair ferman hükmünü yerine getirmemiş olacak ki Antep İleri gelenleri Halep valisine başvurmuşlardır. Rebiyülevvel evaili 1134 (M. 20 Aralık 1721 günlü belgede gidişin Ali Paşa için olduğu yazılıdır. Giderken Vezire (Halep Valisi), başka görevlilere hediyeler götürülmüştür. [4]

Öbür yandan Maraş halkı Vali Paşaya şu dilekçeyi vermişlerdir.

“Devletlu, Merhametlu Sultanım hazretleri sağ olsun.’’

Maraş sancağının 3.500 kuruş imdad-ı Hazeriyesi olup Hısnı mansur bizim bir bucağımızdadır. Ötedenberi tekalifi bizimle birlikte gelmişken Antep sancağı ahalisi 3.000 kuruş imdad-ı Hazeriyelerin 1.000 kuruşunu adı geçen bucağa yüklemişler diye şüyu bulmuştur. Senetleri nedir. Bir kaç sakallıları senetleriyle huzuru saadetlerine çıkar ve bu kulları mürafaa olunmak babında buyurultudan şerefleri rica olunur. Baki ferman Devletin Merhametlu Sultanım hazretlerinindir. [5]

Bendoğan

Ahali-i Maraş

Maraşlıların bu dilekçesi Maraş Valisi Hacı Ali Paşa tarafından Muharrem sonu 1134 (1 Ekim 1721) günlü tezkere ile Antep Naibine gönderilmiştir. [6]

Ali Paşa’nın fermanlara ve şikayetlere rağmen durumu ferman çerçevesinde düzeltecek yerde Antep aleyhine bir takım keyfi hareketlere girişmiş ve bu tutum artık bardağı taşırmıştır. Aşağıya alacağımız ferman ile Ali Paşa valilikten çıkarılarak Sakız adasında oturmaya memur edilmiştir. [7]

"Maraş Naibine, Mübaşir atanan Dergâh-ı Mulla kapucu başılarından Mustafa’ya."

Antep Naibi Mehmet Emin Antep’in Bilginleri Salihleri Saadet ve şeyhleri, İmamları, hatipleri adına gönderdiği mektupdan anlaşıldığına göre: İmdad-ı hazeriye oniki taksitle alınması ferman gereğidir. Bundan başka Zaire Baha, Mübaşirye, Devir Akçası deye halktan bir şey alınmaması için emir verilmiş ve bu emir tekit edilmiştir. Bu emirde Maraş valilerinin Antep halkına emirlere aykırı olarak karışmamaları belirtilmiş iken Vali Hacı Ali paşa, Maraş’a gelişinde mübaşir aracılığıyla halktan Zahire bake altında 2200 kuruş almıştır. Antep sancağının 3.000 kuruş îmdad-ı hazeriyesinden 1.000 kuruşu indirilmişti. Vali taksit zamanını beklemeden birinci taksit olarak 1.500 kuruş istemiş halk taksit vaktından evvel 1.000 kuruş ödemeye razı olmamıştır. Ayrıca 200 kuruş kapu harcı istemiştir. Bu işler için mübaşir (İcra Memuru) gelip halkı dövmekte, sövmekte, şehirden ve köylerden günahsız kimseleri bağlayıp dışarı götürmekte, kimilerinin deve, geviş getiren hayvanlarını götürmekle korkutmaktadırlar. Mübaşirler 40-50 gün içinde 2.500 kuruş toplamışlardır. Silahlı adamları mahkemeye gelerek uygunsuz hareketler yapmaktadırlar. Şehirde oturma güvenliği kalmamıştır. Bu nedenle haksız alınan paraların geri verilmesi Ali Paşa’nın Sakız adasına yollanarak burada oturmasının sağlanması, Rebiyüevvel Evahiri 1134 (M. 20 Ocak 1722)

Cemil Cahit GÜZELBEY

[1] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa: 390

[2] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa: 319

[3] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa: 380

[4] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa: 377

[5] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa: 325

[6] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa:325

[7] Gaziantep Şeri Mahkeme Sicilleri Cilt: 78 Sayfa:380

Not:Sicillerin dağınık yaprakları ciltlenirken tarih sırası izlenmemiştir.

GÜZELBEY, C. " ONSEKİZİNCİ ASIRDA GAZİANTEP’İN VERGİ DURUMU". Gaziantep Kültür Dergisi. ( 1970)

Anahtar Kelimeler: sancaklardan, sakız, devir, sancağı, bucaklarından