Hudut: Gaziantep vilâyeti şimalen Maraş merkez kazası, Malatya’nın Besni kazası, şarkan Urfa’nın Birecik kazası, garben Seyhan’ın Bahçe ve Dörtyol kazaları cenuben Suriye’nin Kürt dağı, Azaz, Munbüç ve Carabulus kazaları ile mahduttur.

Coğrafî mevkii: Gaziantep vilâyeti İzmit nısfınnehar dairesine göre 34 derece 7 dakika ile 35 dakika 6 dakika tülü şarki, 36 derece 6 dakika ile 37 derece beş derece arzı şimalî arasındadır.

Mesaha ve nüfus: Gaziantep vilâyetinin mesaha ve nüfusu kazaları itibarı ile aşağıdaki cetvelde gösterilmiştir:

Nüfus miktarı nüfus idaresi kaydından alınmıştır.

Dağlar: Gaziantep vilayeti pek ziyade arızalı, dik uçurumlu yüksek yaylalardan müteşekkil bir memlekettir. Belli başlı dağı Amanos dağıdır. Diğer dağlar bundan ayrılmışlardır. Amanos dağının en yüksek tepesi Mı gır tepesi olup 3000 metre yüksekliği vardır.

(Fotoğraf): Nizip’in umumi görünüşünden bir parça

Toros silsilesi şubatından olan Gaziantep şehrinin 25 kilo metre garbi şimalisindeki 1600 rakımlı Sof dağı, bunun cenubunda 1309 rakımlı Sakaltutan dağları ve bu iki dağı birbirine bağlayan kayalıklı sırtlar Gaziantep vilâyetini biri Akdeniz diğeri Basra körfezine olmak üzere iki sathi maile taksim eder. Bu dağların garbinden ve şimalinden çıkan sular Aksu ve Karasu ve Afrin vadilerine dökülerek Akdeniz’e, şarkından ve cenubundan çıkan sular Sacur ve Fırat nehrine dökülerek Basra körfezine akarlar.

Bunlardan başka vilâyetin Besni kazası ile şimal hududunu teşkil eden Kızıldağ ve daha cenupta Karadağ; Karadağın garbinde Ganidağı, Sofdağının garbinde Sarıkaya ve Kartal dağlan, Sofun şarkında ve Antep’in 8 kilo şimalinde Dülük dağı, Kilisin şimalinde Keyfiz dağı, Kartal dağlarının teşaübatı olan Musabeyli dağları, cenup hududunda 1250 rakımlı Darmık dağı vilâyetin belli başlı dağlarını teşkil ederler. Bu dağlardan Kızıldağ, Karadağ, Ganidağı, Kartal dağları, Darmık dağı, Musabeyli dağları Sakız, meşe Kara ağaç ve çam ağaçları ile de tülüdür. Sarıkaya, Sof, Sakal (utan dağları ve bunların şubeleri çıplaktır. Buraları da evvelce ormanlık iken sonraları tahrip edilerek çıplak bırakılmıştır. Amanos dağları çam, sakız, ahlamor, meşe, karaağaç görgenle baştanbaşa örtülüdür.

(Fotoğraf): Nizip’in umumi görünüşünden bir parça

(Fotoğraf): İslahiye’nin umumi görünüşünden bir parça

Nehirler

Nehir ve dereler: Gaziantep vilâyeti yukarıda da yazdığı­mız veçhile biri Akdenize ve biri Basra körfezine akan iki sathi maile ayrılmıştır. Basra körfezi sathi mailine akan nehirler şunlardır:

Fırat nehri: Vilâyetin şimali şarkî hududundan cenubu şarkî hududuna kadar şark hududunu teşkil ederek Urfa vilâyeti ile vilâyetimiz arasında haddi fasıl vazifesini görmektedir.

Nehrin seyri şimaldan cenuba doğrudur. Vilâyet dahilinde uzunluğu 180 kilometredir. Cereyanı seridir. Yaz mevsiminde 120-200 metre arzında ise de kışın arzı iki kilo metreye yetişen yerleri vardır. Derinliği vasati olarak 5-6 metredir. Bu nehirden vilâyet dahilinde hiçbir suretle istifade olunmaz.

Nehir sallar ve teknelerle geçilir. Vilâyet dahilindeki kı­sımda köprüsü yoktur. Üzerinde işleyen medenî vesait te yoktur. Mecra temizlenirse istimbot işletmesi kabildir. Bu nehirden çıkartılan balıklar Antep ve Urfa’nın balık ihtiyacını tehvin edilebilirse de çok kılçıklı olduğundan yenmesi güçtür. Balıklar olta ile avlanmaktadır.

Basra körfezi ve Halep arığına akan diğer sular şimaldan cenuba şunlardır:

Karasu: vilâyetin şimalindeki Kızıldağ’ın cenubu garbî eteklerinden çıkar garpten şarka doğru akar. Cingife nahiyesinin Araban ovasını suladıktan sonra Fırat’a dökülür. Uzunluğu 60 kilometredir.

Merzimen suyu: Karadağ’ın cenup eteklerinden çıkar. Cingife nahiyesinde garpten şarka doğru akarak Merzimen ova sini suladıktan sonra Fırat’a dökülür. Uzunluğu 68 kilometredir.

Keret suyu: Nizip’in Keret köyü civarından çıkar, Keretr Hıyam, Çanakçı, Cağıt, Kertişe köylerini suladıktan sonra Nizip çayına dökülür.

Nizip çayı: Antep’in şarkında Ani köyünden çıkar. Bata), Kefercebel, Cidet, Turlu, Kızılcakent, Akçakent köylerini suladıktan sonra Nizip’in garbinden geçer ve Carablus civarında Fırat’a dökülür. Bu su da Sacur nehrinden sonra en verimli bir suyumuzdur. Garbi şimaliden, cenubu şarkıya doğru akar.

Orul suyu Nizip’in Keferbostan civarından çıkar. Orul Mızar, Hıyar köylerini sulayarak Fırat’a dökülür.

Sacur nehri Vilâyetin belli başlı ve çok verimli bir suyu olan Sacur nehri Antep’in on beş kilometre garbi şimalinde Pancarlı veya Sacurbaşı denilen yerden çıkarak kapalı yolları ile Antep’e gelir ve şehrin su ihtiyacını temin eder. Bu suyun sızıntısı olan Alleben deresi şehrin iki kilo metre garbindeki Kavaklık mesiresinden çıkar ve daha aşağılardan aldığı pınar suları ile genişleyerek şehrin bahçelerini sular. Tabakhaneye mezbahanın pisliğini beraber alarak Nurgana, Babilge, köylerini geçtikten ve yollarda birçok pınar suları aldıktan sonra Çağdın köyünde ayni isimle anılan büyük bir pınarın suyunu da alır; Hacar, Kızıl hisar. Zırartıba, Tılbaşar, Mezere, Harar, Yûna Telhalit ve diğer köyleri sulayarak Akçakoyunlu civarından Suriye toprağına geçer, oradan Fırata dökülür.

Sacur nehrinin seyri garbi şimaliden cenubu şarkiye doğrudur. Saçur suyundan, Cağdın civarında açılan bir kanalla Halep’e bir su ayrılmıştır. Bu suya Antepliler Halep arığı, coğrafya kitapları ise Kuveyk: nehri derler. Bu su evvelce güzergâhtaki köylerin yalnız içme sularını vererek Halep’e kadar gider ve hiçbir köy tarlasını sulamakta bundan istifade edemezdi. Halebin Türkiye’den ayrılması üzerine esasen mahallî ihtiyaca bile yetmeyen bu su uğrağındaki köylerin islifadesine bırakılmıştır.

Elmalı suyu: Kilisin Cilcime köyünden çıkar. Mülk, Kara sakal, Kehriz, Mezere, Mizmiz, Dokurcum, Elmalı köylerini suladıktan sonra Kuveyk nehri ile birleşir.

Balık suyu: Kilisin Polateli nahiye merkezi olan Ispanak köyünün şimalinden çıkar. Ömeroğlu- Kazıklı köyünden gederek Kuveyk nehri ile birleşir, Suriye’ye geçer.

Sinap suyu: Kilisin Cercik köyünden çıkar. Cercik Karamelik köylerini suladıktan sonra cenuba geçerek Kuveyk nehrine karışır.

Akdenize akan sular ise gapten şarka doğru sırası ile şunlardır:

Aksu: Menbaını Besni kazasının Gölbaşındaki göllerinden alır. Vilâyetin şimali şarki hududundan Pazarcık ovasına girer Fevzipaşa-Malatya demiryolunu takiben garbe doğru akarak Parzarcık ovasını sular. Ceyhan nehrine dökülür. Vilâyet hudunda tulü 80 kilometredir.

Karasu: İslahiye’nin şarkından geçer, şimaldan ecnuba akar ve İslahiye ovasını sular. Suriye’ye geçerek Akdeniz’e dökülür. Aksu ve Karasu vadileri tamamen merzağıdır. Bu havalide teşekkül edan göller havayı zehirler.

Sabuh suyu: İslahiye’nin Kırkpınar mevkiinden çıkarak Kilis kazası dahilinde şimaldan centıba akar. Hudut üzerinde Afrin çayı ile birleşir.

Afrin suyu: Manbaını Kartal dağlarından alır. Kilis kazası dahilinde, şimaldan cenuba akar. Sabun şüyu ile birleşerek Ak denize dökülür.

Gerek Sabun suyu ve gerekse Afrin nehri kışın baza haftalarca geçit vermeyecek kadar taşkın aktığı halde yaz günleri tamamen kurur. Çiftçiye hiçbir fayda temin etmezler. Antep vilâyetinde bu sudan başka birçok ufak dereler daha vardır. Hulâsa vilâyetimiz tamamen sulak bir vilâyettir.

(Fotoğaf):Kilis hükümet konağı ve cumhuriyet meydanı

Göller

Vilâyet dahinde ehemiyetli göl yoktur. Pazarcık ve İslahiye kazalarında birkaç göl vardır:

Mizmiii gölleri: Pazarcık’ın 30 kilometre garbi şimalisi de olup yekdiğerine mücavir üç parçadan ibarettir. Her üçünün mesahai sathiyesi 60 bin dönümdür. Suları Ak suya dökülür. Etrafı Bataklıktır. Sıtma yapar.

Azaplı gölü: İslahiye’nin otuz beş kilometre şarkında olup 80-100 dönümlük bir yer işgal eder. Etrafı bataklık ve sıtmalıdır. Aksu çayına dökülür

Keller gölü: İslahiye’nin şimalindedir. Kar ve yağmur sularından hasıl olmuştur. Bazı seneler tamamen kurudur: Ziraatte bu göllerden istifade edilir. 25 kilometre murabbaı yer İşgal eder.

Emen gölü: Bu da İslahiye’nin şimalindedir. Kar ve yağmur suları ile Aksuyun taşmasından hasıl olmadır. 75 kilometre murabbai yer işgal eder. Etrafı bataklıktır.

Bu göllerin hiç birinde kayık yüzdürülmez ve başka bir şekilde istifade edilmez.

Maadin

Vilayette bugün işleyen maden yoktur. Yalnız merkez kazasının 20, kilometre şimali garbisinde Çarpan köyünde zengin kırmızı mermer ile müteferrik yerlerde beyaz, mermer ocakları vardır. Bunlar ibtidaî vesaitle işletilmekte ve mahallî ihtiyacı temin etmektedir.

Bakır: Kilis kazasının 35 kilometre şimali garbisinde Balıklı, Dostallı köyleri arasında bakır madeni vardır. Umumi harpten evvel birkaç ocak açılmış ise de harbin zuhuru ile olduğu gibi kalmıştır.

Krom madeni: İslahiye’nin şarkı cenubisinde Alaca köyü ile Kilis kazası arasında Krom madeni vardır.

Vilâyet dahilinde Jeolojik tetkikat yapılmadığı için bunlardan maada mevcut maadin hakkında bir bilgimiz yoktur.

Taksimatı mülkiye

Gaziantep şehri 1912 senesine kadar Halep vilâyetine bağlı 80 bin nüfuslu büyük bir kaza idi 1912 senesinde Kilis ve Halfeti kazaları Antep’e ilhak edilerek Halep’e bağlı bir sancak teşkil edildi. Sancağın ilk mutasarrıfı Şükrü beydir. 1918 senesinde Halebin İngilizler tarafından işgal edilmesi üzerine Antep sancağı müstakil Liva oldu.

923 senesinde bütün sancakların vilâyet adını alması ile Gaziantep sancağı da Gaziantep vilâyeti adını aldı. Eski mülki teşkilâtı ipka edildi. Vilâyetin ilk valisi Hüsnü beydir (şimdi inhisarlar umum müdürüdür) Hüsnü beyden sonra sırası ile Antep valileri şunlardır: Talat Bey, Nazmı Bey, Akif Bey.

926 Senesinde mülkî teşkilâtta yapılan tadilâtla Malatya’nın Besni kazası Gaziantep vilâyetine verildi. Halfeti kazası lağvedilerek nahiye halinde Urfa’ya bağlandı. Halfeti ve Birecik kazalarının Fırat’ın garbinde kalan köylerde Nizip kazası teşkil edilerek Gaziantep’e verildi.

933 Senesinde çıkan son teşkilâtı mülkiye kanunu ile Besni kazası Antep vilâyetinden alınarak Malatya vilâyetine bağlan­dı. Buna mukabil Maraş vilâyetinin Pazarcık kazası ile Cebelbereket vilâyetinin İslâhiye kazası Gaziantep vilâyetine ilhak edildi.

Bugün Gaziantep vilâyeti merkez kazası ile Kilis, Nizip, İslâhiye ve Pazarcık kazalarından mürekkeptir.

Gaziantep vilâyeti dahilinde ikisi merkez kazasında, üçü Kilis kazasında, biri Nizip kazasında, üçü İslahiye kazasında olmak üzere dokuz nahiye; 318’i merkez kazasında 183’ü Kilis kazasında, 123’ü Nizip kazasında, 72’si İslâhiye kazasında, 102’si Pazarcık kazasında olmak üzere 798 köy mevcuttur.