Gaziantep’in geçmişinde kimi aileler varki yüzyıllar boyunca çeşitli yönlerden önemli kişiler yetiştirmiş, adları Gaziantep tarihinde yer almış, nice eserler bırakmışlardır. Bunlardan en başta gelenlerden birisi Cenani’lardir. Cenani Mehmet Efendiaileye adını veren kimsedir. Ancak aile Cenani Mehmet Efendi ile başlamış değildir.
Rivayete göre bu ailenin büyük atası Şeyh Osman Sermerkandı adında ermiş bir kişidir. Bunun yedinci göbekte oğlu Şeyh Ahmet Nazmü’l-leal adlı Arapça’dan Türkçe’ye manzum lutağın yazarıdır. Cenani Mehmet Ef. Şeyh Ahmet'in beşinci karında torunudur.
Bu ailenin birde Şeyh Ahmet Şanabi adında vakıf kurucusu olan ataları vardır. Bir ara Şeyh Ahmet ile Ahmet Şanabi aynı kişi olduklarını ileri sürmüştüm, bundan sonra sayın Ekrem Cenani ile olan bir konuşuğumuzda Şeyh Ahmet Şahabı vakfiyesinin 906 (M.1500) tarihli olduğunu belirtince iki Ahmet’in aynı kimse oldukları hakkındaki iddiam çürüdü. Çürüyen yalnız benim kanaatim değil, sayın Hikmet Turhan Dağlıoğlu’nun Türk İslam ansiklopedisi (Muhit’le Maarif)'deki Şeyh Ahmet Şahabî’nin Nazmü’l-leal müellifi olduğu hakkındaki satırları da. (sayfa: 545) Zira Şeyh Ahmet Şahabî H. 906 yılında yaşadığı halde nazmü’i-leal yazarı Şeyb Ahmet eserini H. 1031 (M. 1641) de teklif etmiştir, aralarında 1.5 yüz yıllık fark vardır.
Şu halde Şeyh Ahmet Şahabî kimdir? Ahmet'in dedesi olan (Kitap Ahmet) midir? Bu soruya evet yahut hayır diymeyeceğiz. Sayın Ömer Asım Aksoy’un (Şeyh Ahmet ve Nazmü’I leal) adlı kitabına aldığı Secerede Müellif Şeyh Ahmet en yukarıya doğru (Kitap Ahmet)'ten gayri Ahmet adlı kimse yoktur.
Şeyh Ahmet Şahabî vakfının öbür adı demirci oğlu vakfıdır. Buna göre Cenanî’ler ilk soy adları (Şahabı), sonra Demircioğlu Cenani Mehmet Efendi'den sonrada CENANİ olmuştur. Şahabi lakabı Osman Semerkandî’nin uçtuğu hakkındaki söylentiden ileri gelmiş olacaktır. Demircioğlu soyadının niçin alındığını bilmiyoruz. Bilmediğimiz bir noktada (Demircioğlu Zaviyesi)'nin Şeyh Ahmet Şahabî ve Demircioğlu vakfı ile olan ilişkisidir. Vakfiye elde olsa sanırım ki bir çok soruların karşılığı ortaya dökülür.
Cenani Mehmet Efendikadı Mahir Efendi'nin pancarlı su yolunu yeni baştan yaptırmasına manzum tarih düşüren (Osman Husuli'nin oğludur. Şair Osman Husuli’nin tarih mısraı şudur:
Mahir-i Zahmet-i Ferhat ile deldik guhu.
Husuli’nin şu mısrada Mahir Kelimesini kullanmakta gösterdiği maharet ona şair demeğe yeter sanıyorum. Eskiden kalma yerli cönklerin elden geçirilişi belki bazı parçalarının ortaya çıkmasını doğurucaktır.
Cenani Mehmet Efendi Mütercim Asım ile Müderris ve bir medresinin kurucusu Hacı Emin Efendinin babasıdır. Hacı Emin Efendi iseKıbrıs mutasarrıfı İshak Hakkı Paşa'nın babası Sadrazam Kadri Mehmet Paşa ile Malatya mutasarrıfı Rasım Paşa’ların dedeleri, Ticaret vekili Ali Cenani ile sayın şair Rıza Cenani’nin büyük dedeleridir.
Sayın Rıza Cenani’nin anlattığına göre: Mütercim Asım İstanbul’a giderken atalarına ait bir çok belgeleri, belki bu arada şiir cönklerini de birlikte götürmüştür. Bunlar Üsküdar'daki evinin yanmasında kül olmuştur.
Cenani Mehmet Efendi'nin hayatı hakkında bilgimiz çok azdır. Ancak uzun süre şeri mahkemede kâtip ve ikinci katiplik etmiştir. Oğlu Mütercim Asımın hal tercümesine ait eserlerde Başkâtiplik eylediği işaret edilmekte isede şeri sicillerde böyle bir kayde rastlamadım. Buna karşılık ayrı üç Naip yani Hakim yardımcısına vekillik eylediği hakkında belgeler bulunmaktadır. Birincisi Kadı Habib Efendinin Naibi Ali Esri Efendinin görevden ayrılması üzerine 12 Rebiyülahir 1188 (23 Mayıs 1774) tarihinden 12 Cemaziyelahir 1188 (20 Temmuz 1774) gününe kadar vekillik etmiştir. (Şeri siciller Cilt: sayfa: İkincisi: Naip Mehmet Şakır Efendi tarafından vekil bırakılışıdır. Buna alt tezkire şudur:
İzzetmaap Cenani Mehmet Efendi Elmuazzez bildirilir ki: İşbu 1192 senesi rebiyü levval ayının 20'nci günü İstanbul’a gideceğimden bugünden itibaren Antep kazasının şerî işleri sana emanet olunmuştur. Gerektir ki sözü geçen günde göreve başlayarak hâkimlik edesin. Harçlardan ne toplanırsa masrafını çıkartarak kalanını arpalık sahibi inayetin efendimiz hazretlerine gönderesin. Mehmet Şakir (Siciller cilt: 130 S: 212)
Bu belgeden Şakir Efendinin Naip olduğu anlaşılmaktadır. Arapalık sahibi Dürri zade Ali Efendiadında bir kimsedir.
Cenani Mehmet Efendinin 3'ncü Naip vekilliği hakkındaki belge:
İzzetmaap İkinci Kâtip Cenani Mehmet Efendi.
Mevmeviyetle mutasarrıf bulunduğum Antep kazasından 1194 yılı zilkade ayının 16'ncı günü hareketle Maraş’a gideceğimden bir başkasının yerime gelişine kadar sizi Naip tayin ettim. Antep kadısı İbrahim Azizi (Siciller cilt: 130 sayfa: 264)
Cenani Mehmet Efendinin Antep Şerî Mahkemesi'nde vazifeli olduğu hakkındaki son belge budur. Bundan sonra ne kadar sürdü ve hangi tarihte öldü. Elimizde buna dair hiç bir, bilgi yoktur. Yukarıda belirtildiği gibi buna ilişkin bölgeler yanmıştır, Sayın Rıza Cenani’de bir şeyler bulunsa gerektir. Fakat lütfedemediler.
Kadılar ve Naipler çok vakit mahkeme dışındaki keşif, tereke yazımı, vakıfname tanzimi ve taşınmaz mal satımı gibi işleri katiplerine istinabe suretiyle yaptırmaktadırlar. Cenani Mehmet Efendinin bu gibi görevlere gönderildiği hakkında bir hayli belge vardır.
Hakimlik görevine defalarca vekâlet eylediğine göre bir kadı için gerekli bilgilere sahip bulunan Cenani Mehmet Efendinin şiirlede uğraştığını yine Şerî Mahkeme Sicillerinde rastlayıp kopya eylediğimiz üç parçasından anlamaktayız. Cenani kelimesi belkide şiirde takma adı iken sonradan ikinci ismi olmuştur.
Sözü geçen parçalarına gelince bunlar mensubu bulunduğu Şeri Mahkemeye atanan hakim ve yardımcıları için tarih manzumeleridir. Aşağıda okuyacağınız üzere pek başarılı parçalarda sayılmazlar. Bunları sırayla sunuyorum:
1- Mevlana Mehmet Emin Efendinin 1182 Recep’te Antep kadın olması üzerine:
Bu Fazıl-ı yegane sahip-i kemal-i irfan
Fahrülmevali sahib i kadr-i celil-i zişin
Ayintap’a geldi teşrif etti kulubu taltif
Bu nev sicili telif oldu ne hoş ne tenif
Allah mübarek edip tevfikin ede ihsan
Rahat olup ahali hem kendi ola handan
Tahrir olup mübarek Ahkam-şer’i ali
Yahdola ta be mahşer hayrile nam-ı sali
Çün intihap olundu dedi cenani mahfuz
Yekdane düştü tarih yaz bu sicil-i maruz. 1182 (siciller cilt: 24/B sayfa 2)
2 şakir Efendinin Naip tayininedir;
Fahr-ül kuzzat-ı İslam sahibi kemal-i dana
Şakir Efendi fazıl iffet karin yokta
Teşrif edince Ayıntab’a ol mükerrem
Kıldı sicili rana inşasını mukaddem
Çün intihap olundu nedir muradım ve melhuz
Yazdı cenani tarih bu nev sicili mahfuz
1191 (siciller cilt : 127 s. 174)
3. Dürri zade Ali Efendinin Antep kadısı oluşuna.
Fahr-ül mevali-Yül-izam Seyit Ali Efendi
Hüsn’ü şemail ile alemlerin pesendi.
Teşrif edince diyarı Antep’e verdi revnak
Hayir umure mevla kılsun anı muvaffak
Çünkü maan götürdü bir hoş olundu mahfuz
Yazdı cenani tarih geldi sicili mahfuz.
1192 (siciller cilt. 174)
