(1926 YILINDA GAZİANTEP SIHHİYE VE MUAVENET-İ İÇTİMAİYYE MÜDÜRÜ DR. HAMDİ KASIM’IN RAPORUNDAN AYNEN ALINMIŞTIR.)

ŞAKİR SABRİ YENER

ÜÇÜNCÜ KISIM

Gerek yeniden inşa edilen, gerekse ismi değiştirilen şehirlerde en meşhurları (Antyüküs), Antakya, Antochia: Adtourum: (Antioş yâ-Adtorum) Ayıntap idi. Selefküs ve bahusus Antiyoküs'ler zamanında Antep çok terakki etmişti. Şark aleminin payitahtı olan Antakyadan sonra en ziyade dillerde destan olan Antep idi. Kablelmilâd. 75 inci seneye kadar buraları Antiyöküslerde kalmıştır. Lâkin o zaman Ermenistan tevessua başlamış Ermenistan kralı Dikran Ermenistan dağlarından inerek Midyeden Torus dağlarına hatta Suriye’ye kadar olan mahallerini zapt eylemişti. Kendini krallar kralı İlân ettirerek Dikran ile damadı Mihdat Romalılarla harp etmişti. Roma Jenerallarında (Lukullus) Dıkrana taarruz ederek Fırat nehrini geçmiş Dikranı mağlup etmiş, hâzinesini ve Payitahtını zapt etmişti.

Pompe, bundan sonra Ermenistan kralı Dikran ile Midridadı mağlup ederek Dikranın Antiyoküs’ten aldığı Antiloz Doliçe, Hiyerepolis, Gorgona havalisinde zapt ederek Roma eyaletine kalbeylemiştir. Kablelmilad 63. Bu suretle Silifke krallığı mahvolmuş. Romalılar Antep havalisine sahip olmuşlardır. Urfa, Antep,

Cebeli-bereket, Maraş havalisine Romalılar:. (Komana) ismini vermişlerdir.Esasen hititler zamanında bu havaliye (Komapen)ismi verilmiştir. Bilahare buralara Romalılar: Okranjiya - Frajya (?] ismini vererek bir eyalet hükmünü almıştı. Roma, esasen imparatorluğun inkisamında Antep Şarki Roma İmparatorluğunun eczayı memaliğinden oldu. Şehrin civarında bazı köylerde bulunan asarın bir, çoğu Romalılara aittir. Çiftçiler tarafından tesadüf olunan mezarlarda, Roma asarı görülmektedir.. Bizanslılar, zamanında buraları bir müddet hal-i sükûnette idi. Ve Antep o zaman büyük bir ticaret merkezi idi. Hindin, İran’ın kumaş, baharat, fildişi, Nizip ve Antep’te toplanır, Anadolu, Suriye, Mısır, ve Konstantin’e gönderilirdi. Anadolu ve Suriye emtiasını alıp Hinde ve Türkistan’a naklederlerdi. Lâkin İranilerle: Bizanslıların muharebesini Iran Hükümdarı (Nuşirevan) Bizanslıları Nizip’te mağlup ederek Antep, Bizans ve Iran muharebelerine mâruz ' kalmış ve muharebeden çok müteessir olmuştu. Bu muharebelerde Düklük harabeye dönmüştür. (590) da Bizans İmparatoru (Mavriçyus) İranlıların zapt ettiği yeri tekrar almıştı. Bu meyanda Antep, Nizip,' Antakya da Bizanslılara geçerek bugünkü Antep kalesi bir mahal-li müdafaa olarak inşa edilmişti. Badelmilâd (591).

Fakat üç sene sonra İranlılar Mavriçyusun intikamını almak için Bizans’a ilânı harp etmişti, ve İranlılar muharebeyi kazandıktan sonra Urfa, Antep, Nizip, Antakya’ya kadar ilerlemişler, Bilhassa Antakya’yı yağma etmişlerdir. İmparator (Heraklio's), İranlılarla 620 de harbetmiş, 626 yani hicretten dört sene sonra Husrev ve Perveriz,in (?) topladığı orduyu (Ninova) da mağlup ederek Hüsrev’in sevdiği (Vastakerdı) ihrak eylemiştir.

İranlılarla, Bizanslılar arasında sulh akdedilmiş, İranlılar, Bizanslılardan aldıkları yerleri kâmilen iade etmişlerdir. Antakya, Antep bu istirdad edilen yerlerin en mühimini teşkil ediyorlardı. Dülük eski kıymetini kaybetmeye başlamıştı. İmparator Heraklios, bu havaliyi kurtardıktan sonra atalete giriftar olmuştu. İşte bu sırada Hazret - i Ömer zamanında Halit ibni Velidin kumandasındaki arapların müsavat, intizam, ve inzibat esasları üzerine müesses orduları Ecdadın ve Yermuk meydan muharebelerini ihraz ederek Şamı zabt ve İmparator Heraklosu meydani harpte (Eivedaa, Suriye ebediyen elvedaa) diyerek Antakya’ya firar eylemiştir. (638 Badelmilat ve 16 badelhicret).

Ebu Ubeyd tül cerrah idaresindeki ordu’ serdarlarından Abbas ibni Necim -ve Zerc ibni Şeddat ve Şerhabil ibni Sühaytılkendî Bizanslıları katî bir mağlubiyete .uğratarak Antakya Dülük ve Maraş Arapların hâkimiyeti altına geçmiştin Şam da Devlet, i Emeviye’nin zuhuru üzerine Halep, Antakya ve Antep’e de Emevîler hâkim olmuştur. Emevîlerden Mervan–ül Himar Maraş’a geçerek Maraş kazasını tamir eyledi. Emevilerin Halep valisi olan Velid-ibni Abdül-melik zamanında Antep, Haleb’e tabi olmuş Bizans tehlikesi kalmamıştı. Devlet-i Emevilerin ikazından sonra Halep; Antep ve Adana hayalisine Abbasiler sahip ve hakim olmuşlardır. Harun Reşit’in

zamanı hilafetinde buraları iyice, terakki etmişti. Suriye fütuhatına müteakip (Mezopotamya) havalisi zapt edilmiş, Araplar bu havaliye (Elcez'ıre) demişlerdir. El cezire kıtası dört kısma ayrılmıştı. Musul, Diyarbakır, Rakka, Nizip kasabaları bu dört kısmın merkezlerini teşkil etmişlerdi. Antep, Halep’ten Nizip’e ilhak olunmuştu. Bir müddet sonra Bizanslılarla muharebe edilmiş, Bizans orduları Fırat sahillerine kadar inerek (Melikten - Malatyayı) almıştı. Maalesef Antep ve Nizip bu sefer de Bizanslılar eline düşmüştü. Lâkin Halife Mutesım cemettiği büyük bir ordu ile hareket ederek Bizans’ın en meşhur şehirlerinden olan Anamorya üzerine yürümüştü. Mutesımın ordusundaki Türklerin hamaset ve şecaatler ile Araplar Anamorya’ya girmeye muvaffak olmuşlardır.

Şarkın en mühim şehrini ateşler içinde bırakan Bizanslıları mağlup etmişlerdi, Mutesım, Maraş, Antep, Nizip, Halep, Rakka tarikle muzafferden Bağdat’a gitmişti. (222 Hicrî) Abbasî’ye devleti zaafa düşerek zemam-i idare Türklere intikal ettiğinden ve böylece bir Türk Selçuki’ye Devleti teessüs ettikten sonra Iran ve Anadolu Türk hakimiyetine geçince Antep’te .Türk idaresine girmiş, Türklerle Bizanslıların muannid muharebelere giriştikleri esnalarda ise harbin merkez-i sikleti başka sahalara geçmekle Antep bir müddet huzur ve sükûn görebilmiştir. Suriye havalisindeki Ehlisalip muharebeleri sırasında Antep yine elden ele düştü. Mardin’de hükümet süren (Benî Artuk hükümdarlarından (İlgazi) Halebi. zapt ve Antep’i ehlisalip istilasından halas etmişken bir müddet sonra Kilis, Aziz, ve Antep havalisi tekrar Ehlisalip eline geçmiştir. Bu havali bir müddet sonra Musul atabeklerine intikal ederek Atabeklerin ikinci Ehlisalibe karşı büyük mukavemetlerine sahne olmuştur.

Çok geçmeden Antep Eyyubilere bundan sonra da Mısırlılara geçmiş ve birisi (Hülâgû diğeri (Timur) tarafından olmak üzere iki defa istilaya uğramıştır. Timurlenk, gerek Antep ve gerek Azizi epece tahrip etmiştir. Antep bir müddet sonra Mısırlıların eline geçmiştir. Mısırlıların idaresinde bulunduğu zaman kasabanın ahalisi Türk idi, Senelerce süren Ehlisalip muhaberatında tahribe uğrayan Antep Mısırlıların elinde imar edilmiş ve büyümeye başlamıştı. Melik Eşref emirle Antep kalesi masarif-i Azime ihtiyar ile tamir ettirilmişti. Antep ve Maraş havalisi ide Zül kadir oğulları da mühim bir rol oynamışlardır.

( Arkası gelecek sayıda )