Başpınar dergisinde Gaziantebe dair folklor derlemeleri sahasında devamlı çalışmaları arasında bize zaman zaman halk inamları ve âdetleri hakkında bilgiler veren sayın ağabeylerimin yazılarını okuyorum. Bunlar arasında Bay C. Cahit Güzelin, Mecmuanın 9 uncu sayısında yazılı Gaziantep tıbbî folkloru hakkında notlar Başlıklı yazılarını da okudum. Bu yazının ilgilendirdiği folklor maddesi (Folklor kılavuzu) ndaki “Doğum ve çocuk” hakkında derlenecek şeyler olmakla, gerek şehir içinde ve gerek öğretmenliğimde bulunduğum köylerle ayrıca gezdiğim köylerde bu konu etrafında, yedi sekiz yıl önce derleyebilmiş olduklarımla karşılaştırdım. Bu konu üzerinde benim derlediklerimden de bazı ufak ekler yapmaklığıma müsaade edilmesini sayın adaşımdan rica ederim.
Folklor kılavuzunda doğum ve çoçuk kısmında işe “Çocuk olması için tedbirler” ile başlanmış ve bu seri Öylece tevali etmiştir. Ben bundan başladıktan sonra, sayın ağabeyimin yazılarını takip edeceğim’
I— Çocuk olması için tedbirler:
A— Birer miktar polat şekeri ile kuyruk yağından yapılmış merhem,
B— Veya ıtriye çiçeği, kuyruk yağı ile medeğiş (merzengûş) tan birer miktar dövülüp merhem yapılarak bir pamuk ile içeriye (ferce) götürülür;
C— Sade yağı yakıp yumurtayı da üzerine kırdıktan sonra yumurta pişmeden bir çimdik nane de karıştırarak aşağıdan (rahme}, alınmak,
D— Sarı mentir çiçeğinin yaprağı ile kuyruk yağından yapılacak merhem,
E— Çekem, kuyruk yağı ve polat şekerinden yapılan macunun alınması;
F— Kuyruk yağı ve hurmadan yapılma merhem,
G—- Nefse emi ([1]) denilen on iki türlü baharattan yapılma maddenin hamamda içeriye alınması;
H— Kütükte döğülen yağlı bir etin sıyrıntısını karabiberin ufağile merhem yapıp bir iplikle içeriye sokulması (ipliğin hizmeti pamuğu geri çıkarmak içindir)
Köylerde: (tutuğum) bahanesile içerisine kıyık (çuvaldız) sokmak
J— Bu tabirlerden Önce (İçi hileli) olanlar (iç temizliği) için: İtriye çiçeği yaprağile em dizilirken, yaprak tek olursa (meselâ: 3, 5, 7. ) oğlan, çift olursa (2, 4, 6 . . . ilh. yaprak) kız olurmuş. [ Bu tababetin bu kadar inceleğine şaşılır!].
II— Çocuk olmaması için:
Maalesef bu dert dünyanın her tarafındaki bazı memleketlede büyük bir düşüncesizlik ve cehalet eseri olmakta; aynı hal ve şart- la köylerde de fazla evlât besliyememek sebebile büyük bir sosyal âfet olarak işitilmektedir.
A—- (Köylerde) çuvaldız ile içerisini karıştırmak,
B— (Şehirde) Karı koca yatarken, döğülmüş kinini götürün- mek. (Her birleşmede bunu kullanmak gerek. Bir gece kullanılmadığı takdirde, bilakis gebe kalınırmış);
C— Aybaşı âdeti geçince şiş, çöp sokunmak Vs.
III— Doğacak çocuk için oğlan veya kız olacağına dair yor- malar:
A— Çocuk olması için yapılan ıtriye çiçeği yaprağını ezerken koyulacak yapraklar tek ise oğlan, çift ise kız olurmuş.
B— Gebe kadının karnı üç aylık iken yoklanınca, balık biçiminde bir söbelek (uzun) olursa oğlan, yuvarlak olursa kız olurmuuş.
C— Gebe kalınan geceyi bilmek: Karıkoca yattıkları zaman kadın kuru olarak (bir şey akıtmadan) kalkarsa gebe kalırmış.
D— Kadının memesi kahve rengi olursa oğlan, daha koyu kara gibi olursa kız olurmuş.
IV— Doğumu kolaylaştımak için alınan tedbirler:
A— Kadının boynuna, karnına muska koymak
B— Ateşin yanında durmak,
C— Bir yastığın uzunluğundan geçmek, hoplamak, sıçramak,
D— Sade yağ içirmek, (Bununla çocuğun başı dönermiş).
E— Ebe kadının arkasına sırtını vererek sırtlanıp sallanmak, silkinmek. [Bütün bunlar köylerdeki hallerdir].
V— Loğusalık:
Burada B. Cemil Cahit güzelin 4 numaralı notuna ek olarak yazıyorum:
A— Loğusayı görmeğe gelme- Loğusa şerbeti- Loğusa hama- «mı- Loğusaya gelen hediyeler.
1— Loğusayı görmiye gelme, yerine göre bir çok türlü olur: Bilhassa bazı köylerde yumurtayı pişirip üzerine bir ekmek kayarak getirmek. Nişasta ile yapılmış helva [kuymak] götürmek. Parası olan kimse [giyecek] basma, kumaş [çit] götürürler. Bazıları çocuğun başına [gazi] veya haline göre bu kıymette altın para ve s. takarlar.
Bazı kasabalarda, ilkönce ebeye para, sonra ayrıca loğusaya entarilik kumaş getirir ve çocuğa altın takarlar.
Bunlar ayrı ayrı olarak ta götürülür.
(Yükü olmayan) bir şey getirmeğe gücüyetmiyen ve çok defa, akrabadan olmayanlar bir demet çiçek ile görmeğe gelirler.
2— Lağusa şerbeti: Pekmez veya şekri şerbet haline koyup içine gül suyu katarak lağusaya içirilir. (Bu, lağusaya süt getirirmiş.) Keza: bunun için yumurta da yedirilirmiş). Aynı zamanda, bu maksatla kuymak denilen (bazı yerlerde: cacırın) nişastalı ve bol yağlı tatlı da verilir.
Misafirlere ev sahibinin haline, varlığına ve mevsime göre kahve, çay ve s. ile ikram edilir. Köylerde, bunun için, şire (şıra) yani’ üzüm, incir, sucuk, basdık (pestil), ceviz, fıstık ile misafir ikram edilir.
3— loğusa hamamı: Bundan, Bay C. C. G. in yazısındaki 5 numarada bahsedilmiştir. Loğusa, çocuk doğurduktan 20 ve bir de 40 gün sonra, doğrudan doğruya kırk gün geçince (çocuğun kırkını çıkarmak) için hamama götürülür ve tuzlanır.
(Bu tuzlamadan kinaye olacak burada hemen şu darbımesel hatıra gelir: Tuzlayım da kokmıyasın! Fakat bu hareketin fennen yanlışlığını izaha hacet yok. Hattâ o darbımesel kullanılırken, söyleyen adam karşısındakinin bir hareketini beğenmediğinden ötürü bîr alay ile ve yüzünü ve dudağını kırıştırıp buruşturarak söyler).
Loğusa zengin ise hamamı kapısından kiralar, değilse hamamda bir curun [ kurna] kiralar ve akrabalarile bazı komşularını, sevdiklerini bu hamama davet eder ve yıykanırlar. Hamamda iken bir yemek te yiyerek evlerine dönerler.
4— Loğusaya gelen hediyeler: Loğsa, mevsimine göre portakal, armut, nar gibi yemişlerle gurabye, bademli şeker, çikolata ve s. Bon- bonlar ve bazı tatlılar ve yiyicekler, çiçeklerde hediye getirilir.
VI— Emzirme: Süt gelmemesi— Sütnine.
A— Süt gelmemesi bir korku ve bazan bir nazar değmesi sebebile olur
Yazan: Cemil GÜÇYETMEZ
[1] Bu sözden B. Cemil Cahit Güzelin dergide S. 4 teki yazısında, bahsetmektedir.
