Gaziantep’te Sabunculuk ne zaman ve ne şekilde başlamıştır? Elimizde yazılı bir belge olmadığından bu soruya cevap vermek güçtür. Bugün Gaziantep şehrinde mevcut sabun fabrika ve imâlathaneleri içinde en eski olanı 59 yaşındaki (Bakkal Sabun Fabrikası)’dır. Bakkal Sabun Fabrikasını 1900 tarihinde Gaziantep’te kuran Mehmet Sait ve Haci Abdülkadir isimlerinde iki kardeştir. Şirketi; kardeşlerin en büyük oğulları olan Mehmet Kâmil Yetkin ile Mehmet Ali Yetkin devam ettirmişlerdir. Kurucu iki kardeş benim dedelerimdir. Kâmil Yetkin babam, Ali Yetkin ise dayımdır. Bu yakın büyüklerimden senelerden beri edindiğim bilgiye göre: Gaziantep’te sabunculuğun eski bir tarihi vardır. 19’ncu asırda Gaziantep’te hemen hemen bütün sanatlar ve sanayii Ermenilerin elinde bulunduğu halde, sabunculuk Müslüman Türklerin elinde imiş. Bilindiği gibi dirimiz temizliğe büyük önem verir: Temizliğe verilen büyük önem, Sabunculuk sanayiinin müslüman Türkler arasında gelişmesine başlıca sebep olmuş. Babam Kâmil Yetkin’in tahminine göre: Gaziantepliler sabunculuğu güneyden, Müslüman Araplardan öğrenmişlerdir. 19’ncu asrın sonlarında ve 20’nci asrın başlarında Gaziantep’te en tanınmış sabuncular: Übeyri zade, Hayri Atay ve Mahmut Dâi imiş. Gaziantep’te 19’ncu asırda bugün olduğu gibi, sabunun ham maddesi bölgede yetiştirilen zeytin ağaçlarından elde edilirmiş. Ham madde olarak haşhaş ve generçek yağları da az miktarda kullanılırmış. Son yıllarda zeytinyağının sabun imalinde kullanılması yasak edildiğinden çok çeşitli yağlar kullanılmaktadır.

1938 yılına gelinciye kadar Gaziantep’te sabun taş kazanlarda pişirilirdi. Taş kazanlar imalâthanenin zemin katında bulunurdu. Taş kazanların çoğu, 3,5 metre çapında 1,5 metre derinliğinde, sıcağa dayanıklı taştan örme kısımdan meydana gelmiştir. Taş kazanın tabanında, orta kısmında 1-1,5 metre çapında madeni bir parça vardır. Birçok kazanlarda bakır olan madeni parçanın altında ocak bulunuyordu.

İmalâthanenin ocağı, yerin altında tam taş kazanın altında orta büyüklükte bir oda şeklinde idi. Ocağın bacası kare kesitinde taştan yapılmıştı. Ocağın önünde yakacakların yığın halinde bulundurulacağı bir boşluk vardır. Boşluktan yerin üstüne geniş taş merdivenlerle çıkılırdı. Ocakta odun yakılırdı. Bir kazan yağ, bir hafta müddetle gündüzleri devamlı pişirilmek suretiyle sabun haline getirildi. Taş kazan usulü sabun pişirme, çok fazla odun sarfına sebep olurdu. Isınan büyük kısmı işe yaramazdı.

İmalâthanenin zemin katında taş kazanın yakınında birbiriyle irtibatlı 7-8 göz derin olmayan kuyular vardı. Bu kuyularda yağı sabunlaştıracak olan sıvı hazırlanırdı. Suriye tarafından kereker adı verilen bir madde getirilirdi. Kereker kireçle birlikte muameleye tâbi tutulur ve sabun için lüzumlu eriyik elde edilirdi. Bu kuyulardan kovalarla hazırlanan eriyik alınır, yağın kaynamakta olduğu taş kazana usulüne göre boşaltılırdı. 1930-1935 yılları arasında kerekerin yerini Sud Kostik aldı. 1938 yılında ise eriyikler kovalar vasıtasıyla değil motor kuvvetiyle borularla kazana verilmeye başlandı.

1938 yılında ilk defa Bakkal Sabun Fabrikası taş kazan usulünü terketti. Ayvalık usulü, demirden kazanlarda direkt alevle saban pişirilmeye başlandı. Yeni usul daha iktisadi olduğu için Gaziantep’te mevcut bütün imalâthaneler tarafından kısa zamanda benimsendi. 1938 yılında Bakkal Sabun Fabrikası tarafından İzmir bölgesinden getirilen mütehassıs işçiler, Gaziantep sabunculuğunda yeni bir devir açtılar. İstihsal şekli islah edildi. İstanbul tipi sabun imaline Gaziantep bölgesinde de başlanılmış oldu. 1957 yılında yine Gaziantepte ilk defa Bakkal Sabun Fabrikasında istimle sabun pişirme usulü tatbik edilmeye başlandı. İstimle sabun pişirme daha iktisadî idi.

Taş kazanda pişen yağ sabun haline gelince bir müddet dinlendirilir ve kovalarla kalıp yerlerine taşınır, istenilen kalınlıkta yere serilirdi. Serilen sabunun yere yapışmaması için, (sabun yere serilmezden önce) yere ince beyaz toprak dökülürdü. 1938 yılında ilk defa Bakkal Sabun Fabrikasında sabun kalıpları altında toprak yerine kâğıt kullanılmaya başlandı. 1943 yılında Gaziantep Ticaret Odası sabun kalıpları altında söz beyaz toprak kullanmayı yasak etti.

Kazandan alınan sıvı sabunun katılaşması için kullanılan sergi yerleri, geniş düzlüklerdi. Sergi yerleri umumiyetle imalâthanenin birinci katında bulunurdu. Yere toz beyaz toprak serilirdi. 1938 yılından sonra 1-1,10 metre eninde ve boyları imalâthane sahasına göre değişen ve tahtadan veya betondan yapılmış sabit sergi sahaları kullanılmaya başlandı.

Sergi yerinde donmaya terkedilen sabun kesilecek duruma gelince 5 pıçağın bir arada olduğu ucu sopalı bir aletle kesilirdi. İstenilen büyüklükte kesilen sabun kalıpları damgalanır, salaba yapılır ve depoda üst üste aralıklı düzülerek aylarca kurutulmaya terkolurdu. Bunları hususi surette yetişmiş işçiler yapardı. Aylarca kurutulan sabun taş gibi sert olurdu. Antep kuru sabunları geniş sermaye ister ve pahalıya mal olurdu. Bugünde kuru sabun imali geniş ölçüde devam etmektedir. İstanbul tipi sabunlar daha ucuz ve dış görünüş bakımından gösterişli olduğu için kullanış sahası gittikçe genişlemektedir.

Antep tipi kuru sabunların muhtelif çeşitleri vardır. Yeşil renkli ve karlı dedikleri yeşilli beyazlı sabun, daha ziyade Elazığ, Malatya, Diyarbakır, Muş, Van bölgelerinde tutunmuştur. Beyaz sabunlar kurudukça sarımtırak bir renk alırlar. Her bölge tüccarının istediği sabun tipi, kalıbının büyüklüğü, sabun imalâtçıları tarafından iyi bilinir. Gaziantep’te imal edilen sabunlar Güneydoğu ve Doğu Anadolu da geniş ölçüde satılır. İstatistiklere göre Gaziantep vilâyetinde imal edilen sabunlar 1.200.000 vatandaşın yıllık sabun ihtiyacına karşılamaktadır.

Türkiye Ticaret Odaları istatistiklerine göre Gaziantep vilâyetinin Türkiye sabun imalâtında yeri şöyledir:

1) 1957 yılında Türkiye de 407 sabun imalâtçısı vardır. 103 imalâtçı İzmir vilâyetinde, 86 imalâtçı da Gaziantep vilâyetinde bulunmaktadır. İmalâtçı çokluğunda ikinci olan Gaziantep ilini 60 imalâtçı ile Aydın vilayeti takip etmektedir.

2) 1957 yılında Türkiye’deki imalâthanelerin günlük kapasiteleri 458 tondur. Yani Türkiye de bulunan imalâthaneleri günde 193 ton, İstanbul sabuncuları 102 ton, Aydın imalâthaneleri 72,5 ton sabun imal edecek kapasitededir. Gaziantep sabun imalâthaneleri ise günde 47 ton kapasite ile Türkiye de 4’ncü gelmektedir.

3) 1955 yılında Türkiye de elde edilen sabun miktarı 52.115 tondur. 20.804 tonla İzmir vilâyeti birinci. 8.015 tonla İstanbul vilâyeti ikinci, 5.738 tonla Bursa ili üçüncü, 3.731 tonla Aydın ili (dördüncü, 3.378 tonla Gaziantep vilâyeti beşinci gelmektedir.

4) 1955 yılında istihsal edilen sabunun değeri 94.504.300 liradır. 33.957.000 lira ile İzmir ili birinci, 16.997.300 lira ile İstanbul vilâyeti ikinci, 10.296.700 lira ile Bursa ili üçüncü, 9.259.000 lira ile Gaziantep vilâyeti dördüncü gelmektedir.

5) 1955 yılında Türkiye sabun imalâtçılarının sabit ve mütedavil sermayeleri 110 milyon liradır. Sabun sanayiine İzmir vilâyeti sabuncuları 46 milyon lira, İstanbul sabuncuları 13 milyon lira sermaye bağlamışlardır. Gaziantep vilâyeti sabuncuları ise 10.800.000 lira sermaye bağlamak suretiyle Türkiye de üçüncü gelmektedirler.

6) Gaziantep vilâyeti içinde sabun imalâthaneleri Gaziantep, Kilis ve Nizip şehirlerinde toplanmıştır. 1955 yılında Nizip’te 31, Gaziantep’te 29, Kilis’te 26 müessese bulunmakta idi.

Sabun imalâthanelerinin 1957 de günlük kapasiteleri: Gaziantep şehrindekilerin 23,3 ton, Nizip imalâtçılarının 15 ton, Kilis imalâtçılarının 8,5 tondur.

1955 de senelik istihsal: Gaziantep’te 2.165 ton, Nizip’te 1.200 ton; Kilis’te 13 ton olmuştur.

1955 de Gaziantep Sabuncularının 8 milyon, Nizip sabuncularının 2 milyon, Kilis sabuncularının 800.000 lira sabit ve mütedavil sermayeleri vardır.

Gaziantep Ticaret Odasından alınan bilgilere göre 1959 yılına ait istatistikler şöyledir:

Gaziantep şehrinde Ticaret Odasına kayıtlı 35 sabun imalâtçısı vardır. Gaziantep şehrinde bulunan 35 sabun imalâtçısının bir yıllık sabun imali kapasitesi 3,270.992 kg’dır.

1’nci sınıf sabun imalâtçıları kapasite sırasına göre: Kâmil, Ali Yetkin Ortaklar Kollektif Şirketi; Abdülkerim Sayın: Süleyman Afkan ve Mahdumları Kol. Şirketi; Güven Sabun İmalâthanesi M. Hilmi Üzümcü; Sakıp ve Ekrem Görgün; İ. Hüseyin İnci; Osman Nuri Pekmezci.

2’nci sınıf sabun imalâtçıları: Mustafa Humanızlı; Mehmet Ali Özahi; Niyazi Sabun; Abdülkadir Söylemez.

3’ncü sınıf sabun imalâtçıları: Burhan Eralp, Mustafa Görgün, Reşit Büdeyri; Muhtar Can; Celâl Arıcı; Sait Söylemez; Osman Üzümcü; Hakkı Özmen; Mehmet Şahin; Görenler; Celâl Görgün; Nevres Fesli.

4’ncü sınıf sabun imalâtçıları: Kâmil Çopur; Vahit Özuslu; Hayri Kafadar; Ahmet Battalbey; Hakkı Özmer; Sait Kazaz; Behram Kütah; Fevzi Kazaz; Ali Elmale; İhsan Baharoğlu.

Hulûsi YETKİN