Gaziantep Kültür Arşivi - GAZİANTEP İLİNİN COĞRAFYA DURUMU (1)

COĞRAFÎ KONUM: Gaziantep ili, Akdeniz bölgesi ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin birleştikleri yerdedir. Başka bir değişle ilin kapladığı alanın büyük kısmı Güneydoğu Anadolu’nun batı yöresinde bulunmaktadır.

Gaziantep ili, Türkiye Cumhuriyeti’nin bir sınır vilayetidir. Türkiye’nin bir sınır ili olan Gaziantep, Ortadoğu’nun ise merkezî sayılan önemli bir stratejik yerindedir. İlk çağlardan beri insanlığın yerleştiği bir beldedir. Mezopotamya’nın bir parçası sayılabilir. Avrupa’dan kara yolu ile Anadolu’ya geçen kara yolları genellikle Gaziantep ili üzerinden güneydeki Arap ülkelerine ve Afrika’ya ulaşır. Hindistan, Pakistan, İran’ı geçip Akdeniz’e gelen en kısa ana kara yolu Gaziantep ilinden geçer. İskenderun körfezini, İstanbul’u, Basra körfezine bağlayan, İskenderun körfezini Kafkasya’ya bağlayan yollar, Gaziantep ilinden geçmek zorundadır.

GAZİANTEP İLİ HUDUDU: Gaziantep ili Fırat nehri ile Urfa ilinden ayrılır. Doğuda Fırat nehri huduttur Batıda ise Arnanos (Nur) dağlarının yamaçları, Gaziantep ilini Seyhan ilinden ayırır. İslâhiye ovaları Gaziantep ili sınırı içinde kalır. Kuzey batıda Maraş̧- Pazarcık ovaları, Gaziantep ilini Maraş̧ ilinden ayırır. Kuzey doğuda ise Besni ve çevresi Adıyaman ilinde, Araban ve çevresi Gaziantep ilinde kalmak suretiyle sınır Fırat nehrine ulaşır. Gaziantep ilinin güney batısında Hatay ilimiz, güneyinde ise Suriye sınırı vardır. Suriye Sınırı; birçok Türk köylerini, Kilis şehrinin güney bahçelerini, Çobanbey Carabulus arasında uzanan demiryolunun güneyinde bulunan köyleri, Suriye içlerinde bırakarak uzanır. Suriye sınırı, Gaziantep bölgesi Türklerini iki kısma ayırır.

GAZİANTEP İLİNİN YÜZ ÖLÇÜMÜ:İlin kapladığı alan: 7.512 km2’dir. Merkez ilçe Gaziantep, 2.105 km2 alan kaplar. Gaziantep yaylasının büyük kısmı merkez ilçe sınırları içindedir. İlin batısında İslâhiye ilçesi yer almıştır. 1.513 km2 alanlı İslahiye ilçesinin büyük kısmı ovalıktır. Güneydeki 1.243 km2 alanlı Kilis ilçesi arazi şekli çok çeşitlidir. Yine güneyde 474 km2 alanlı Oğuzeli ilçesi ise genellikle ovalıktır. Doğuda uzanan 1.348 km2 yer kaplayan Nizip ilçesinin güneyi Barak ovası, kuzeyi ise dağlık ve vadilerle doludur. Kuzeyde bulunan 463 km2 alanlı Yavuzeli, 366 km2 alanlı Araban ilçelerinde ovalar ve dağlar iç içedir.

A) GAZİANTEP İLİ DAĞLARI

a) SOF DAĞLARI: Gaziantep ilinde sıra dağ olarak (Sof dağları) vardır. Sof dağları batıdan doğuya doğru uzanır. Sof dağlarının batısında İslahiye ovası, kuzey batısında Pazarcık ovaları, güneyinde Gaziantep yaylası vardır. Sof dağlarının en yüksek tepesi denizden 1496 metre yükseklikteki Kepekçi tepesidir. Sof dağları üç kısımdır: Batıdan doğuya doğru: Alıcı Sofu, Dımışkılı Sofu, Çarpın sofu.

b) SAM ve DÜLÜKBABA TEPELERİ: Gaziantep şehrinin kuzeyinde Dülükbaba tepeleri bulunur. Dülükbaba’ nın en yüksek tepesi denizden 1.250 metre yüksektir. Gaziantep şehrinin kuzey batısına isabet eden, Sof dağları ile Dülükbaba tepeleri arasında yar alan Sam tepelerinin en yükseği 1.050 rakamlıdır. Sam ve Dülükbaba tepeleri, Sof dağlarının Gaziantep şehrinin kuzeyinde Fırat nehrine doğru ilerleyen bir kolu gibidir. Bu çevreden Nizip suyu ile Sacır suyunun kaynakları çıkar. Güneyde Suriye sınırına doğru gittikçe alçalan Gaziantep yaylasının yüksekliği 500 - 800 metre arasında değişir. Gaziantep yaylası Fırat nehrine doğruda alçalır.

c) GÜRENİZ TEPELERİ: Gaziantep şehrinin kuzey doğusunda yer alan Güreniz tepelerinin en yükseği 1.069 metredir. Güreniz tepeleri, Dülük Baba tepelerinin doğuya, Fırata doğru uzanan bir devamı gibidir. Fırata doğru gittikçe alçalır. Güreniz dağlarının güneyinde Gaziantep yaylası, Oğuzeli ve Barak ovaları uzanır.

ç) KARADAĞ:Sof dağlarının Adıyaman’ın Besni ilçesine doğru uzanan bir devamı gibi gözüken Karadağ, Yavuzeli ilçesinin en önemli dağlık yerleridir. Sof dağları ile birlikte Güneydoğu Anadolu sıra dağlarının batı ucunu teşkil eder.

d) GANİ BABA VE SARIKAYA TEPELERİ: Gaziantep şehrinin batısında yer alan 1100 metre yükseklikteki Gani Baba tepesi, güney batıda Sarıkaya tepeleri; Sof dağlarının Hatay iline doğru uzanan kısmı gibidir. Sarıkaya tepelerinin batısında İslahiye ovası, doğusunda Gaziantep yaylası bulunmaktadır.

B) GAZİANTEP YAYLASI

Gaziantep yaylası, kuzeyde Sof dağlarından güneye Suriye sınırına doğru, doğuda ise Fırat nehrine doğru yavaş yavaş alçalır. Gaziantep yaylasını derin şekilde yaran Nizip suyu ve Sacur suyu akar.

Gaziantep yaylası 500-700 metre yüksekliğindedir. Yaylanın zemini ikinci zaman tebeşir devri rezervleriyle kapIıdır. Az eyilimli tabakalar killi veya tebeşirlidir. Yaylanın bazı yerlerinde yer yer sert lav örtülerine ve halkın karataş dediği tepeciklere rastlanır. En önemli karataş kütlelerinden biri Gaziantep şehrinin güneyinde (Karataş) adı ile asılır. Dağlık alanlar, Gaziantep yaylasının yükselmiş kısımları gibidir.

C) GAZİANTEP OVALARI

a) İSLAHİYE OVASI: İlin batısında İskenderun körfezi ile İslahiye ovasını birbirinden ayıran Amanos (Gavur) veya Nur adlarıyla anılan dağ silsileleri uzanır. Amanos dağlarının en yüksep tepesi Hınzırlı tepesinin yüksekliği 2.800 metreyi bulur. İslahiye ovasının doğusunda ise Gaziantep Sof dağları, Sarıkaya ve Gaziantep yaylası bulunmaktadır. İslahiye ovasının görünümü, kuzey doğudan güney batı doğrultusunda uzanan bir oluk şeklindedir. İslahiye ovası, kuzeye doğru uzandıkça, Maraş ve Pazarcık ovaları ismini alır. İslahiye ovasının güney ucu ise Amik gölüne ve Hataya dayanır. İslahiye çukurluğu büyük bir çöküntü hattının kuzey ucunda bulunmaktadır. İslahiye çöküntüsü güneye doğru: Elbeka, Taberiye gölü, şeria, lût, Vadi-i Araba, Akaba körfezi, Kızıl Deniz, Rudalf gölleri, Viktorya, Tanganika, Afrikada Niyasaya kadar uzanır. İslahiye o vasinin ortalama yüksekliği 550 metredir.

b) BARAK OVASI: Nizip kasabasının güneyinde, doğuda Fırat nehrinin, güneyde Suriye sınırının, batıda Oğuzeli (Tılbaşar) ovalarının çerçevelediği az dalgalı bîr ovadır. Gaziantep yaylasının devamıdır. Fırat nehrine ve Suriye sınırına doğru alçalır.

c) TILBAŞAR OVASI: Gaziantep şehrinin güneyinde, Oğuzeli ilçesinin önemli bir kısmını içine ne alan Tılbaşar ovası adiyle anılan hafif dalgalı arazi, aynı zamanda Gaziantep yaylasının güneye doğru alçalan bir devamı gibidir.

ç) YAVUZELİ VE ARABAN OVALARI: Gaziantep Merkez ilçesi ile Adıyaman illeri arasında yer alan yer yer dağlarla çevrili bu ovalardan Araban ovasi, Yavuzeline nisbetle daha geniştir.

D) GAZİANTEP VADİLERİ:

Gaziantep’in dağlık bölgesinde ve nisbeten az engebeli yayla ve ovalar kısmında akar suların açtığı veya çöküntü halinde bulunan birçok vadi vardır. Bu vadilerde birçok köyler kurulmuştur. Gaziantep vadilerinin en önemlileri şunlardır:

a) NİZİP SUYU VADİLERİ: Nizip suyunu takiben Fırat nehrine kadar uzanan vadiler, bulundukları köylerin adını da taşır: Dülük, Karahüyük, Etebek, Bedirköy, Suboğan, Tek- demir, Keret, Hıyam, Cağıt, Çanakçı Kertişe, Turlu, Kızılcakent, Nizip ve Fırat vadileri.

b) ORUL- MİZAR VADİSİ: Nizip kasabasının güney batısında batıdan doğuya doğru uzanan Orul ve Mizar vadisi ortasından Nizip çayına dökülen bir su akar. Orul- Mizar vadisi Nizip kasabası civarında Nizip suyu ve vadisi ile birleşir.

c) GAZİANTEP- NİZİP KARAYOLU VADİLERİ: Gaziantep- Nizip karayolunun geçtiği: Göreniz, Arıl, Batal, Kefercebel, Cidet vadileri Nizip kasabası civarında Akçakent köyü civarında Nizip suyu vadilerine yaklaşır.

d) SACUR SUYU VADİSİ:

Gaziantep şehrinin kuzey batısında bulunan dağ bölgesindeki pınarlardan başlıyan şehir içinde Alleben ismini alan, şehrin güneyinden sonra (Sacur) ismini taşıyan suyun aktığı vadiler silsilesi Sacur suyu boyunca kuzeyden güneye doğru uzanır. Gaziantep şehrinin güney doğusunda bulunan Humanız mevkiinde başlıyan vadi, Nurgana, Bebirge, Aşağı Kilisecik köyleri üzerinden Cağdın köyüne kadar uzanır.

Sacur suyu boyunca sıralanmış Hacar, Oğuzeli, Zırampa, Tılbaşar, Tılbaşar mezraası, Haral, Vasılı, Hatullu, Kemmun köyleri civarında küçük vadiler silsilesi Suriye sınırına doğru devam eder.

e) CERİT ARASI: Sof dağları arasında dağ köylerinin sıralandığı önemli vadilerden biridir.

f) FIRAT VADİSİ: Fırat nehri boyunca uzanan geniş vadi en önemli vadilerden biridir.

E) GAZİANTEP İLİ GÖLLERİ:

Gaziantep ili göl bakımından fakirdir. Önemli üç göl, İslahiye - Pazarcık ovalarında sıralanmıştır.

1)İslahiye kasabasının kuzeyinde yer alan 70.000 dekarlık Emen gölü fazla sularını Karaçay ile Amik gölüne boşaltır. Emen gölü yaz aylarında bataklık hale gelir. Gölün kurutulmasına ve ziraata elverişli bir hale getirilmeye çalışılmaktadır.

2)Gavur gölü. İslahiye ilçesi Fevzipaşa bucağı sınırları içinde bulunan Gavur gölü fazla sularını Aksu ile Ceyhan nehrine akıtır. Gavur gölü sularıda yaz aylarında çekilir ve bataklık haline gelir. Göl arazisinden ziraat alanında faydalanmak için gölün kurutulması için tesisler yapılmıştır. 23.000 dekar arazi köylüye dağıtılmıştır.

3)Mizmilli bataklığı. Fazla suyunu Aksuya verir. Naili civarındadır. Sof dağları ile Maraş arasında bulunan ovada bulunur. Göl arazisinde istifadeye çalışılmaktadır. Mizmilli bataklığı içme suyu bakımından Türkiyenin en zengin sularından biridir. Gaziantep şehrine Mizmilli bataklığından su getirilmesi projesinin gerçekleştirilmesi, Gaziantep şehrinde günün konularından biridir.

F) GAZİANTEP İLİ AKARSULARI

Gaziantep ilinde akan suları üç bölüm altında inceleyebiliriz:

a)Akdenize akan sular

b)Çölde kaybolan sular

c)Fırat - Basra körfezine akan sular.

a) AKDENİZE AKAN SULAR: Gaziantep ilinin batı tarafından Akdeniz bölgesi sınırı içine giren İslahiye ilçesi sularının fazlası Akdenize akmaktadır. İslahiye kasabasının kuzeyin de bulunan Kara (Emen) gölünde çıkan sular Karaçay vasıtasiyle güneye doğru akmakta, Amik gölü, Asi nehri üzerinden Akdenize dökülmektedir. Bu sudan İslahiye ovasının büyük kısmı istifade etmektedir. Sarıkaya ve Sof dağlarındaki pınarlardan doğup güneye doğru akan, Kilis ilçesi topraklarını sulayıp Suriye sınırını geçip Amik’e dökülen Sabun ve Afrin suları da vardır. Fevzipaşa bucağı civarında bulan Gavur gölü ile Narlı civarındaki Mizmilli bataklığı suları da Aksu ile Ceyhan nehrine dökülerek Akdenize ulaşmaktadır. Bu sular Narlı, Kömürler, Pazarcık ovalarını sulamaktadır. Bu ovanın büyük kısmı eskiden Gaziantep ili sınırları için de iken halen Maraş ili hudutları içindedir.

b) SURİYE ÇÖLLERİNDE KAYBOLAN SULAR: Gaziantep ilinin güney çevresinde Küveyk veya Halep arığı adını alan sular Suriye sınırını aştıktan sonra Halep civarındaki topraklarda kaybolmaktadır. Cumhuriyet devrinde bu su ile köylüler tarafından tarlalar sulandığından, Suriye sınırını aşan su kalmamış gibidir.

c) FIRAT- BASRA KÖRFEZİ- UMMAN DENİZİNE DÖKÜLEN SULAR : Gaziantep ilinde Fırat nehrine başlıca dört büyük akarsu dökülür:

1) Karasu

2) Merzimen çayı

3) Nizip çayı - Ceviz ırmağı

4) Alleben- Sacur suyu

1) KARASU: Batıda Karadağ tepelerinden çıkar doğuya doğru uzanır. Araban ovasını sulayarak Fırat nehrine dökülür. Bu sudan istifade ile Araban ovasının fenni olarak sulanması halkın genel arzusudur.

2) MERZİMEN ÇAYI: Yavuzeli ovasını sular. Sof dağları, Sam ve Dülükbaba tepeleri civarından çıkan pınarlarla başlar, doğuda Fırat nehrine dökülür.

3) NİZİP ÇAYI CEVİZ IRMAĞI: Nizip çayı, Gaziantep’in kuzey batısındaki Sof dağlarında Durnalık köyü yakınlarından ve Dülük-Karahöyük köyleri arazisinde kaynıyan pınarlardan başlar. Nizip fayı birçok pınarlarla beslenerek batı kuzeyden güneydoğu istikametine akarak Nizip civarında doğuya doğru yönelerek Fırat nehrine kavuşur. Nizip çayı birçok köyler arazisini sular.

4) ALLEBEN- SACUR SUYU: Gaziantep şehrinin kuzey batısında bulunan Sof dağları yamaçlarındaki pınarlardan başlar, Gaziantep şehrinde Alleben ismini alır. Şehrin Humanız mevkiinde Sacur ismini taşır. Sacur suyu Güney doğuya doğru akarak Akçakoyun civarında Suriye sınırları içine girer ve Suriyede Fırat nehrine dökülür.

C) YERALTI SULARI: Gaziantep ilinin doğusunda yer alan denizden 400 metre yükseklikteki Fırat nehri, Gaziantep ilinin kuzeyinde denizden 501 metre yükseklikte akan Aksu, Gaziantep ilinin batısında yer alan denizden 500 metre yükseklikte İslahiye ovası (Karasu), denizden 700- 1500 metre yükseklikte bulunan Sof dağları ile Gaziantep yaylalarının sularını alıp götürmektedir. Devlet Su îşleri tarafından Gaziantep yaylası yer altı suları yeteri kadar araştırılmış değildir. Arazi şekli ve yapısı bakımından Gaziantep yaylasında pek büyük yeraltı sularının mevcut almadığı da tahmin edilmektedir. D.S.İ. çalışmaları başlangıç safhasındadır. Halk arasında birçok yer altı sulağından bahsedilmektedir.

H) BİTKİ ÖRTÜSÜ: Gaziantep ilinin batı ve kuzey çevreleri ormanlık-fundalık-yarı sitep bitki topluluğuna sahiptir, ilin doğu güney kısımları ise step bitki toplulukları ile kaplıdır. Nizip ve Oğuzeli ilçelerinde ormanlık saha yoktur.

Gaziantep ilinde ormanlar azdır. Eski eserler, eski zamanlarda ormanların il içinde geniş alanlar kapladığını göstermektedir: Bilhassa büyük yerleşme yerlerindeki alanlardaki ormanlar tahrip edilmiştir. Halen il alanının yüzde 18’i orman ve fundalıklarla kaplıdır. Sof dağları, Murathüyüğü (Kilis-İslahiye) arasında, Pazarcık- Araban arası dağlarda küçük alanlı ormanlara rastlanır. Geniş bir bölüm fundalıktır.

Gaziantep ilinin beşte birini işe yaramaz kayalıklar, ziraata elverişsiz toprak ve kumluk arazi kaplar. İlin yüzde 5 nisbetinde arazisi çayır ve otlak olarak kullanılır.

Gaziantep ilinin %55 alanı ziraate elverişlidir: Tarlalar, zeytin, fıstık, meyva ve sebze bahçeleri, bağlarla kaplıdır.

Bir Akdeniz bitkisi olan Zeytin, İslahiye ilçesi üzerinden Kilis, Nizip ilçelerine yayılmıştır. Zeytinlikler, Kilis ve Nizip ilçelerinde geniş yer kaplar. Zeytinlik sahaları Oğuzeli ve merkez ilçede de yayılmaktadır.

Fıstık bahçeleri ise Nizip, Araban, Yavuzeli ve merkez ilçede yaygındır.

Bağ sahaları Merkez ilçede, Oğuzelinde, Nizipte, Kiliste ve îdahiyede yaygındır.

3- GAZİANTEP İLİ İKLİM DURUMU:

Gaziantep ilinde yazlar genellikle sıcak ve kurak ve buna mukabil geceler oldukça serindir. Kış ayları genellikle soğuk ve yağışlı geçer. Geniş bir a-

(DEVAM EDECEK)