Farsça ve Arapçayı çok iyi bilen kırktan fazla tarihle ilgili eser veren İbrahim Hakkı Konyalı (Atis) tarafından yazılan, Celal Varış’ın Kilis Belediye başkanı bulunduğu 1968 yıllarında Kilis Belediyesi tarafından bastırılan (Âbideleri ve kitâbeleri ile Kilis Tarihi) isimli eseri, çevremiz konusunda araştırma yapan meraklılara tanıtmak amacı ile 720 büyük sayfa tutan kitaptan bahis etmeyi faydalı bulduk.
Kitabın birinci bölümünde Tarihî kaynaklarda Kilis ele alınmakta, Kilis ve çevresinden bahis eden eski tarih kitaplarından, seyahatnamelerden parçalar aktarılmaktadır. Kitab-ül - işaret fi Ma’rifet-iz-ziyarette Kilis çevresi, Mu’cemül- büldan’da Kilis, Halil-i Zahiri’ye göre Kilis, Ayn-i Ali Efendi’ye göre Kilis, Kâtip Çelebi’nin Cihannümasında Kilis, Evliya Çelebi, Kaamüs ül A’Lâm’da Kilis’ Vilâyet salnamelerinde ve İslam Ansiklopedisinde Kilis nasıl anlatıldığı ayrı ayrı ele alınmaktadır.
Kitabın ikinci bölümünde (Tarih boyunca Kilis) başlığı altında, sıra ile Firavunlar, Asurlular, Fenikeliler, Hititler İranlılar, Yunanlılar, Büyük İskender, Selefkîler, Romalılar, Bizanslılar resmi geçit yapmaktadır. Hazreti Ömer zamanında Kilis’in İslamlar tarafından fethine daha geniş yer verilmekte, Yavuz Sultan Selim kumandasındaki Osmanlı ordularının gelişi ve Osmanlı zamanında Kilis ele alınmaktadır. Bu kısımda Kuyud-i Kadime arşivlerindeki Halep ve Kilis defterlerinde, Üçüncü Murat zamanındaki Halep ve Kilis icmal defterleri, Vakıflar genel müdürlüğü arşivlerinde yer alan bilgiler, bazan kılişeleri ile birlikte esere aktarılmış bulunmaktadır. Yavuz Sultan Selim zamanında mahalle, köyler, nüfus, ev, mücerret ve çift sayıları, yetiştirdiği mahsuller, çevre ile ilgili kanunnameler gözlerimizin önüne serilmektedir. Türkmen oymak ve oruklarına geniş yer verilmektedir.
Kilis tarihi eserinin üçüncü Bölümünde (Milli mücadele de Kilis) ele alınmakta Birinci cihan savaşında, Milli mücadelede Kilis, Fransız işgali, Kuvayı Milliye, Fransızların köylere saldırıları, Ankara itilafnamesi akti üzerine Kilis’teki durum ayrı ayrı kısaca anlatılmaktadır.
Eserin dördüncü bölümünde ise ( Kilis analitik etütleri ) başlığı altında Kilis’in ve bölgenin yerleştiği yer, Kilisin suları, yolları, iklimi, jeolojik, hidrolojik durumu, Kilis’te nüfus hareketleri, göçler, Kilis kasabasının nüfusunun yaş istatistikleri, mahalle nüfusları, nahiyeler ve köyler, isimleri ve nüfusları, Kilis’te ilk öğretim, orta öğretim, okulların tarihçeleri, Kilis’te sağlık işleri, Kilis’te kültür ve eğlence, Kilis’te su şebekesi, kanalizasyon, Kilis’te enerji, Kilis’te ulaşım, kent içi trafik, oteller, garajlar, haberleşme, malî bilgiler, hazine ve belediyeye ait bilgiler, Özel idare ve Vakıflara ait binalar, arazi mülkiyeti, Kilis’te ticarî durum, küçük sanat ve el sanatları, tarım, hayvancılık, orman ürünü, hayat seviyesi, iş sahalarına dağılan nüfus, resmi binalar, bankalar ve ofisler, konut durumu, 1897 de Kilis nüfusu gibi ara başlıklarla geniş bilgi verilmektedir.
Kilis tarihi kitabının beşinci bölümü Halep Beylerbeyleri, Kilis müdür ve kaymakamlarından bahsedilmektedir. Kilis Belediye başkanları resimleri ile de tanıtıldıktan sonra Canbolatoğlu Ali Paşa’nın kestirdiği paralardan, Kilis kalesi, Re’s-ül-Osman kalesi, Ravanda kalesi, Canbolatoğlu ailesinden bilgiler verilmektedir.
Kilis’te mevcut cami ve mescitler bahsinde, Akcurun, Alacacı, Arpacı, Bistamiye, Cüneyne, Çalık, Çekicek, eb-ül-alâ, Ferahiye, Güllü, Haci derviş, Haci Yusuf, Hasan Attar, Helvacıoğlu, Hindioğlu, Kadı camii, ömeriyle mescidi, Şeyh camii, Tekke camii, Ulu camii gibi daha birçok cami, medrese ve mescit teker teker ele alınmakta, fotoğrafları ile birlikte tanıtılmakta, vakfiyelere göre camiler anlatılmakta, Şerefnameye göre Canpolat ailesi, Kilis fatihi Canbolad Bey’den de bahis edilmektedir.
Cami, mescit, medreseleri, Türbeler bahisi takip etmektedir. Açık türbe, Altun dede, Kestenli Haci Ali baba, Bekir dede, Canbolad türbesi, Hulk dede, Oriya nebi, Şem’un Nebi türbesi, Şeyh Ahmet ve Şeyh Muhammed türbesi, Şeyh Halil, Şeyh Mansur, Şeyh Muhammed Bedevi, Şeyh Muhammed Ensârî, Şeyh Muhammed Bahaeddin ve Muhammed Şahabeddin türbeleri, kitabeleri, Şurahbil makamı ve zaviyesi, Talha ve Zübeyr türbesi, Tekke türbesi ve Kabristanı teker taker ele alınmaktadır. Mevlevihane–Aktekke’ye de yer verilmektedir.
Eski hamam, Paşa hamamı, yer altı hamam gibi çeşitli hamamlar da tanıtıldıktan sonra çeşmeler ve musluklar, kasteller, fotoğrafları ile birlikte ayrı ayrı anlatılmaktadır.
Şeyh Efendi tekkesi, vakfiyesi Baytaz hanı, Daltaban Paşa Hanı, Ömer Ağa Hanı, Vehhap Efendi kervansarayı, tarihi evler, gezi yerleri, hastahaneler, köprüler, hükümet konağı, şehitler abidesi, bahçeler, kiliseler, havra, bankalar, mezarlık, lahitler, Şehir tanrıçası, Kilis ve Telhabeşte eski eser ve kitabeler, arka arkaya sıralanmıştır.
Kilis tarihi kitabının son bölümünde ise Kilis ilçesine bağlı köyler, teker taker ele alınıp fotoğrafları, eski eserleri ile birlikte tanıtılmaktadır. Bu arada Barak türkmenlerinden, mağaralardan, sarnıçlardan, Tilhabeş camiinden, Bilal Habeşî türbesinden, Merci Dabık âbidesinden, çeşmelerden, Kilis köyleri anlatılırken ayrı ayrı bahis edilmektedir.
Kilis tarihi ismi altında gerçekte Kilis ilçesi’nin bir kılavuzu olan eseri hazırlıyan İbrahim Hakkı Konyalı ile yazara geniş ölçüde destek olarak eserin hazırlanmasını kolaylaştıran ve bastırılmasına ön ayak olan Celal Varış’ı, gelecek nesiller iyi sözlerle anacağından şüphe etmiyoruz.
Gaziantep şehrinin güneyinde, 60 kilometre uzaklıkta bulunan Kilis kardeş şehir hakkında Gaziantep Kültür derneği de elinden geldiği kadar bilgileri derlemekte, Gaziantep Kültür dergisinde neşretmektedir. Ayrıca, (Atatürk Kilis’te) isimli kitabı da yayınlayan Gaziantep Kültür derneği, kardeş şehir Kilis hakkında derli toplu bir eseri, ilgilenen vatandaşların istifadesine sunmuştur. Atatürk Kilis’te kitabında ise Kurtuluş Savaşında Kilis ve Kilisliler, Kiliste yetişen âlim ve şairler, Büyük adamlar, Kilis ağzı, türküleri, sosyal durum gibi konular yer almış olup 232 sayfalık bir eserdir. Kilis belediyesinden temin edilmesi mümkün olan (Kilis Tarihi) eseri ile çevremizi tanıtan değerli bir kitap daha kazanmış bulunuyoruz.
