(Bir önceki sayıdan devam)

Bölgede kümes Hayvanlarından tavuk ve hindi beslenmektedir daha çok. 1966 rakamlarına göre, bölgede 5.842.060 tavuk ve horuz bulunduğu bilinmektedir ki, Türkiye’deki mevcudun %20,5 idir. Bu tavuklardan aynı yılda 275.593.000 yumurta alınmıştır, bu da Türkiye toplamının %18,0’ıdır.

Artvin ve Hakkâri dışında kalan 20 ilde ise 454.000 hindi beslendiği anla yılmaktadır. Bu rakam Türkiye toplamının %25,2’sidir.

Bölgedeki illerden üçünde (Artvin, Diyarbakır, Elâzığ) ipek böcekçiliği yapılmakta ve 1966 yılındaki rakamlara göre toplam olarak 40.660 kg koza elde edilmiş bulunmaktadır. Bu toplam, Türkiye üretiminin ancak % 3,9’udur. IX Sayılı tabloda bu üretişi rakamları gösterilmiştir.

TABLO: IX

Bölge yaş koza üretimi (Kg olarak)

İller

Yerleri

Japon

Toplam

Diyarbakır

28900

3800

32700

Artvin

600

200

800

Elazığ

7160

–

7160

Toplam

36660

4000

40660

Bölgede, 1966 yılında 2993 ton bal ve 264 ton balmumu elde edilmiştir. Elde edilen bal, Türkiye üretiminin %26,2 si, balmumu ise %24’üdür.

C- Sınai durum

Doğu illerimizde büyük sanayi kurumlarının sayısı oldukça azdır. Küçük sanayi kurumları yönünden de öbür bölgelere göre bir fazlalık vardır diyemeyiz. Büyük sanayi işletmelerinin illere göre dağılımı X Sayılı Tabloda gösterilmiştir.

Bu tabloya göre Adıyaman, Ağrı, Artvin, Bingöl, Gümüşhane, Hakkâri, Mardin, Muş, Tunceli, Urfa ve Van illerinde büyük işletme yoktu. 1964 Sanayi Sayımı sonuçlarından alınan bu tabloda, Artvindeki bakır işletmesine yer verilmemiş olduğu görülmektedir. O tarihten bu yana, Van’da da bir çimento fabrikası kurulduğunu biliyoruz Yeni bir çimento fabrikasının Mardinde kuruluş hazırlıklarına başlanmıştır.

TABLO:X

Büyük sanayi işletmelerinin illere dağılımı

1964 Sanayi Sayımına göre

İller

Özel

Devlet

Toplam

Bitlis

3

3

Diyarbakır

3

3

6

Elâzığ

3

4

10

Erzincan

3

2

5

Erzurum

15

3

18

Gaziantep

39

4

43

Kars

3

-

3

Malatya

6

4

10

Maraş

6

-

6

Siirt

-

3

3

Sivas

8

3

11

Toplam

89

39

118

Türkiye

2775

237

3012

Bölgedeki devlet büyük işletmelerinin bütün devlet işletmelerine oranı %7,9’dur. Özel sektör büyük işletmelerinin oranı ise %3,2’dir. Bölgedeki büyük işletmeler toplamı (118 işletme) Türkiye toplamına (3012 işletme) oranı ise %3,9’dur. Türkiye büyük işletmeleri ise küçük işletmelerinin yalnızca %1,9’dur.

Büyük sanayi işletmelerinin çoğunun gıda sanayii alanında bulunduğu görülmektedir (50 işletme). Gaziantep (14 işletme) ve Erzurum (11 işletme) illeri bu sanayi dalında başta bulunmaktadır. Bölgede yaygın olan ikinci sanayi dalında başta bulunmaktadır. Bölgede yaygın olan ikinci sanayi dalı dokuma olup Gaziantep (15 işletme) gene baştadır. XI Sayılı Tabloda, sanayi dallarına ve illere göre dağılımı görülmektedir.

İllere göre işletme sayısı bakımından Gaziantep birinci sırayı almakta; Erzurum, Sivas, Malatya ve Elâzığ bundan sonraki sıralarda bulunmaktadır.

1964 yılı Sanayi ve İşyerleri sayımı ile ilgili olan imalât sanayii sonuçlarını gösteren Devlet İstatistik Enstitüsü yayınında (Yayın No: 547), üretim rakamlarına yer verilmemiştir. Buna karşılık, işyerinde üretilen mallardan yapılan satışlar, alındığı gibi satılan mallar, başkasının malzemesi kullanılarak yapılan imalâttan sağlanan gelirler ile bakım ve onarım gelirleri bu tablo da verilmiştir. Bu tablodan yararlanılarak XII Sayılı Tabloda düzenlenmiştir.

TABLO:XI

1964 Sanayi Sayımına göre büyük ihtimallerin illere dağılımı

Sanayi Dalı

Bitlis

Diyarbakır

Elâzığ

Erzincan

Erzurum

Gaziantep

Kars

Malatya

Maraş

Siirt

Sivas

Toplam

Gıda

-

2

4

2

11

14

2

3

5

-

7

50

İçki

-

1

1

-

-

3

-

-

-

-

-

5

Tütün - Sigara

2

1

-

-

-

-

-

2

-

-

-

5

Dokuma

2

1

-

-

-

15

-

4

1

-

1

26

Araç mantar

-

-

-

-

1

-

-

-

-

-

-

1

Mobilya

-

-

-

-

1

-

-

-

-

-

-

1

Matbaa

-

-

-

-

2

1

-

-

-

-

-

3

Kürk - Deri

-

-

-

-

1

-

-

-

-

-

-

1

Kauçuk

-

-

-

1

1

-

-

-

-

-

-

2

Kimya

-

-

-

-

7

-

-

-

1

-

8

Petrol

-

-

-

-

-

-

-

-

-

1

-

1

Metalden gayri

1

-

1

-

-

2

7

Maddeler

-

-

2

-

1

2

-

-

-

-

-

3

Metal Sanayi

-

-

1

-

-

-

-

-

-

1

-

2

Madeni eşya

-

-

-

1

-

-

1

-

-

1

-

2

Taşıt

1

-

-

-

-

-

1

-

-

-

1

3

Toplam

3

6

9

5

18

43

3

10

6

3

11

118

TABLO: XII

İmalat hizmetleri ve katma değer

İller:

Değer:

Katma Değer:

Bitlis

23.262

10.495

Diyarbakır

31.880

13.943

Elâzığ

169.352

98.226

Erzincan

64.108

33.771

Erzurum

116.742

25.462

Gaziantep

144.448

39.157

Kars

5.363

701

Malatya

234.599

104.980

Maraş

21.215

2.115

Siirt

197.348

176.648

Sivas

121.880

28.009

Toplam

1.130.207

433.507

Bu toplam Ankara (1.284.121), İstanbul (6.660.428) ve İzmir (1.892.018) değerlerinden düşüktür. Türkiye toplamındaki (19.340.922) yeri ise %5,8’dir. Katma değerde de durum aynıdır. Türkiye katma değerine oranı (6.635.883) ise %6,5’dir.

1963 yılında yapılan sanayi anketine göre, bölgede, 162.131 işyeri bulunmaktadır. Bu rakamları, bölgenin sanayi yapısı hakkında bilgi vermek amacıyla XIII Sayılı Tabloda toplam olarak veriyoruz. İllere dağılım tablosunu burada veremediğimiz için üzgünüz (2).

TABLO: XIII

Sanayi Dalı

Toplam

Gıda

15.630

İçki

1.081

Tütün, sigara

102

Dokuma

11.438

Kundura, deri

54.017

Ağaç-mantar

12.808

Mobilya

4.631

Kâğıt

402

Matbaa

1.802

Kürkçülük, dericilik

4.928

Kauçuk

927

Kimya

987

Kömür –petrol

97

Toprak, çimento

2.948

Metal

91

Madeni eşya

29.868

Makina

1.458

Elektirik makinaları

3.395

Taşıt

9.441

Çeşitli

6.080

Toplam

162.131

Ç. MADENLER:

Doğu bölgesi madenleri hakkında tam bir bilgi edinebilmiş değiliz Ancak, bu bölgede petrol, demir, krom, linyit başta olmak üzere bazı zengin maden yatakları bulunduğunu biliyoruz. Bu arada fosfat yataklarına da rastlandığı söylenmiştir.

Yapılan incelemelere göre, bölgedeki demir yataklarının rezerv durumu XIV Sayılı Tabloda gösterilmiştir (3).

Bakır rezervleri Murgul ve Ergani de bulunmaktadır. Murgul’daki rezerv 23 milyar, Ergani’deki ise 20 milyar tondur.

Kromda ise bölgenin yüksek tenörlü rezervleri 11.705.000 ton, düşük tenörlü rezervleri içe 16.000.000 tondur. Türkiye toplamı ise stresiyle 24.535 000 ve 34.750.000 ton olarak bilinmektedir. Buna göre, krom rezervlerinin önemli kısmı bu bölge içindedir.

Bölgede pirit (Ergani, Murgul), flu orît (Keban, Divriği, Yıldızeli), barit (Sivas, Muş), alunit (Diyarbakır), grafit (Sivas, Suşehri, Yıldızeli), amyant (Kars Sivas, Erzurum Ağrı), kömür (Ağrı, Bingöl, Diyarbakır, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Kars, Muş, Sivas Siirt, Urfa ve Van), petrol (Diyarbakır, Siirt Urfa) da bulunmaktadır. Türkiye’nin petrol istihraç edilen alanları da bu bölge içinde bulunmaktadır.

Bugünkü duruma (maalesef elimizde 1963 rakamları vardır) göre, maden istihracı ile ilgili işletmelerin bölgedeki illere dağılımı XIV Sayılı Tabloda gösterilmiştir. (3)

TABLO: XIV

Demir rezerveleri (görünür ve muhtemel) (Ton olarak)

Bulunduğu yer

Rezerv tutarı

Bingöl–Avnik

4.000.000

Elâzığ–Avşan

1.000.000

Erzincan–Bizmişen

1.000.000

Sivas

53.000.000

Malatya

27.000.000

Toplam

86.000.000

Türkiye

207.000.000

TABLO: XV

1963 Sayımına göre maden istihraç İşyeri sayısı

İller

Kömür

Metal

Petrol

Taş-kum

Tuz vb.

Ağrı

-

-

-

-

-

Artvin

-

1

-

-

-

Diyarbakır

1

-

-

-

-

Elâzığ

-

1

-

-

-

Erzurum

-

-

-

1

-

Gaziantep

-

-

-

1

-

Gümüşhane

-

-

-

-

4

Malatya

-

2

-

-

-

Siirt

-

-

1

-

-

Tunceli

-

-

-

-

1

Van

1

-

-

-

-

Türkiye

63

55

5

97

60

Toplam

6

4

1

17

10

Görülüyor ki, bölgade maden işletme İşyerleri de maden varlığına ragmen oldukça azdır.

D. Enerji

Doğu bölgesinde elektrik enerjisi üreten işyerleri belediyelerin ve fabrikaların elinde bulunmakta, şehir aydınlatılması ile fabrikaların kendi ihtiyaçları için kullanılmaktadır.

Bilindiği, bölgede, Keban başta olmak üzere birçok elektrik enerjisi tesisi kurulmaktadır. Keban’ın üreteceği enerji 5.871 milyon Kwh’dür. Bundan başka, Pervari Bahçesaray üretim tesisi hizmete açıldığı zaman 129 milyon Kwh enerji üretebilecektir. 1968 yılı içinde Van-Ercis Hidro-elektrik Santrali de hizmete açılmıştır. 1963 anketine göre bölgede elektrik üreten işyerlerinin sayısı XVI Sayılı Tabloda görüleceği gibi 24’dür.

Elektirik Üreten İş Yerleri

TABLO XVI

İller

Sayı

İller

Sayı

Ağrı

1

Malatya

1

Bingöl

1

Maraş

1

Bitlis

1

Mardin

1

Diyarbakır

2

Siirt

2

Erzincan

1

Sivas

3

Erzurum

1

Tunceli

1

Gaziantep

2

Urfa

1

Gümüşhane

1

Van

1

Kars

1

Toplam

24

Bölgede büyük sanayi işletmeleri tarafından üretilen elektrik enerjisi toplamı 117.383 bin Kwh dür. Bunun 11.367 bin KWh’ü tüketilmekte ve 44.566 bin KWh’ü de satılmaktadır. Buna karşılık bazı işletmelerin 38.509 KWh elektrik satın aldığı da 1963 yılı sayım sonuçlarından anlaşılmaktadır.

B. Ulaştırma

Doğu illerimizdeki ulaştırma yollarını üç kısma ayırmak istiyoruz. (4)

1. Demiryolları-Doğu Anadolu batıdan gelen ve doğu sınırlarına kadar uzanan demir yolu şebekesiyle birbirine bağlanmıştır. Kuzeyde bir kol Sivas üzerinden Kars’a uzanır. Sivas’dan ayrılan bir kol Malatya'ya iner ve orada Adana’dan gelen kolla birleş rek doğuya gider ve Elâzığ’da ikiye ayrıiır. Biri Tatvan’a kadar, öbürü Kurtalan’a kadar gider. Güney sınırımızı izleyen başka bir yol da Nusaybin’den Bağdat’a geçip gider. Bu yolları haritalarda kolayca izlemek mümkündür. (5)

2 Karayolları: Son yıllarda, bölgede geniş bir Zara yolu yapımı çalışması görülmektedir. Haritaya bakılınca da görüleceği gibi büyük merkezler ve iller birbirine her mevsimde açık olan yollarla bağlanmıştır. Yollara parallel olarak bölgede kara yolu taşımacılığı da ilerlemiştir. Karayolu taşımacılığı yapan firmaların bu bölgedeki toplamı, XVII sayılı tabloda da görüleceği gibi, 284’dür.

TABLO XVII

Karayolları Taşımacılığı Yapan Firmalar

İller

Sayı

İller

Sayı

Adıyaman

5

Kars

14

Ağrı

8

Malatya

12

Bingöl

3

Maraş

18

Bitlis

4

Mardin

33

Diyarbakır

21

Muş

2

Elâzığ

7

Siirt

27

Erzincan

7

Tunceli

1

Erzurum

13

Urfa

39

Gaziantep

55

Van

4

Toplam

284

Gümüşhane

8

3. Su yolları: Bölge içinde sayılan Artvin ili ile Karadeniz kıyılarına varılmaktadır. Karadenizde işleyen yolcu ve yük gemiler Hopa’ya kadar gitmektedir. Ayrıca küçük tonajlı deniz araçlarıda bu kıyılarda taşıma yapmaktadır. Van gölünde de Devlet Denizyollarının vapur seferleri yapılmakta, Tatvan-Van arasında düzenli yolcu ve yük taşınmaktadır.

Bölge içinde bulunan Çoruh, Dicle ve Fırat nehirlerinde de basit ataçlarla ulaşım sağlanmaktadır.

F. Ticaret ve Hizmetleri

Ticaret ve hizmetler, kapsamı oldukça geniş bir deyimdir; bakkallıktan reklamcılığa, berberlikten otelciliğe, lokantacılıktan sinemacılığa kadar uzanır. Hatta doktor muayenehaneleri ile mühendislik ve teknik bürolar da bu kapsam içindedir. Bankacılık, sigortacılık ile karayolu taşıma işleri de burada yer almaktadır. Bütün bu çalışma dalları iIe ilgili rakam bulmak güç oldu. Bula bildiğimiz rakamları XVIII sayılı tablo da veriyoruz

İller

Banka sigorta (6)

İş hizmeti (7)

Eğlence yeri (8)

Kişisel hizmet (9)

Toplam

Adıyaman

10

29

6

173

213

Ağrı

6

21

3

201

244

Artvin

3

20

6

230

263

Bingöl

5

15

1

91

113

Bitlis

13

11

3

148

169

Diyarbakır

20

158

14

620

854

Elâzığ

13

69

4

393

499

Erzincan

13

41

2

311

366

Erzurum

25

83

11

794

909

Gaziantep

36

318

15

1130

1548

Gümüşhane

7

20

4

213

246

Hakkâri

?

2

-

38

40

Kars

12

62

11

491

594

Malatya

23

96

5

502

640

Maraş

11

36

7

471

523

Mardin

13

57

6

294

367

Muş

4

11

2

109

122

Siirt

8

21

4

233

266

Sivas

21

95

12

545

700

Tunceli

7

22

2

114

140

Urfa

15

88

13

555

694

Van

6

22

3

265

296

Toplam

271

1292

134

7906

9976

-

-

-

-

-

Türkiye

3086

12953

1200

62209

82585

(6) Bankalar, diğer mali kururnlar, sigortalar, emlâk büroları.

(7) Doktor ve dişçi muayenehaneleri, sair tıbbî hizmetler, avukat ve dava vekili yazıhaneleri, noterler, mali müşavirlikler ve muhasebe büroları, gümrük komisyoncuları, mühendislik ve teknik hizmetler, reklâm işletmeleri arzuhalciler

(8) Film yapım ve dağıtımı, sinemalar, tiyatrolar, sair eğlence yerleri.

(9) Lokantalar, köfteci ve kebapçılar, tatlıcılar, meyhaneler, gazino ve kulüplerle kahvehaneler, oteller, pansiyonlar, çamaşır yıkama yerleri, berber ve güzellik salonları, fotoğrafhaneler v.b.

Tablodaki rakamlar, Türkiye toplamında pek az yer tutmaktadır. Tablo, durum hakkında gereken bilgiyi vermektedir.

G. SONUÇ

Burada yalnızca elde edilen rakamlar verilmiş ve değerlendirmeye gidilmemiştir. Amacımız da yalnızca rakamları ortaya koymaktı Bunların değerlendirilmesi daha geniş bir incelemeye konu olabilir. İsteyenler, bu rakamlardan istedikleri sonuçları çıkarabilirler. Biz de bunu yapmak istedik zaten. (Mülkiyeliler Birliği Dergisi Sayı: 15’den kısaltılarak alınmıştır Haziran 1969)

2 Böyle bir tablo yapılmış ise de çok yer aldığından yazıya eklenmemiştir.

3 Prof. Dr. Veli Aytekin, Doğu Anadolunun Kalkınmasında Maden yataklarının önemi, Doğu Anadolu Kalkınma semineri, Ankara 1967, S. 374.

4 Aeg, S. 375.

5 Aeg, S. 376.