Doğu illeri, dağlık bir bölgemizdir. Oldukça büyük akarsular (Dicle, Fırat Aras, Çoruh gibi) varsa da bunlardan gereği gibi faydalanılmamaktadır. Dağlar yüksek ve sarptır. Türkiye'nin en yüksek noktası olan Ağrı dağı bu bölge içindedir. İklim, kuzeyden güneye ve doğudan batıya doğru değişiklikler gösterir. Güneyde Diyarbakır yazın çok sıcak ve kışın çok soğuktur. Kars, Erzurum, Ağrı ve Van devamlı olarak düşük ısılı illerimizdir.

Doğaya çok bağlı olan tarım da değişiklikler gösterir bu bölgede. İklim ve Tarım olanaklarına göre nüfus yoğunluğu da değişir ilden ile. Bölgede, Adıyaman şehri 22.153, Ağrı 24.168, Batman 24.990, Diyarbakır 102.653, Elazığ 78.605 Erzincan 45.187, Erzurum 105.317, Gaziantep 160.152, Kars 41.376, Malatya 104.428, Maraş 63.284, Mardin 30.974, Siirt 25.480, Sivas 108.320, Siverek 27.527, Urfa 73.498 ve Van 31.431 nüfusludur. Bunlardan bazıları, ülkemizin büyük yerleşme yerleri arasında bulunmaktadır.

Bu illerde sanayi ve ticaret durumu pek ileri durumda sayılamaz.

A. NÜFUS VE NÜFUS YOĞUNLUĞU:

Doğu illerimizin toplam nüfusu 1 Sayılı Tabloda da görüleceği üzere 7.507 615 dir. Buna göre, bu bölgenin nüfusu, genel nüfusumuzun %23,9 udur. Tablodaki rakamlara göre il ve ilçe merkezlerinin nüfus toplamı, bunların dışında kalan yerlerde yaşayan nüfusun ancak %25,81 idir. Fakat, nüfusu on binden yukarı olan ve bir şehirleşme olgusu için de görülen nüfusun toplamı ise 1.359.638 olup bunun bölge genel nüfusuna oranı yalnızca %18,1’dir. Bu rakamlar, bölgedeki yerleşim durumunu ortaya koymaktadır. Küçük yerleşme yerlerinin varlığı yüzünden birçok hizmetlerinin yapılmasında bazı güçlüklerin olduğu kolayca söylenebilir. Köy nüfusunun köy sayısına bölünmesinde elde edilen ortalama köy nüfusu 42’dir ki, bu hizmet güçlüğünü iyice ortaya koymaktadır sanırız.

Bölgedeki şehirlerden nüfusu yüz binin üstünde olanlar Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Malatya ve Sivas’dır. Türkiye’de, nüfusu on binin üzerinde 199 yerleşme merkezi bulunmakta olup bunun 36 tanesi bu bölge içindedir.

Bölgenin toplam yüz ölçümü 282.593 km2 olduğuna göre, bölge nüfus yoğunluğu 27’dir. Fakat, bu yoğunluk ilden ile değişmektedir. En yoğun il olarak Gaziantep (66 kişi) ve en az yoğun il olarak da Hakkâri (9 kişi) görülmektedir. Türkiye’nin ortalaması ise 41’dir. Bu duruma göre, bölgenin nüfus yoğunluğu, genel ortalamanın oldukça altındadır. Bölge içinde yoğunluğu 50’nin üstüne çıkan tek il de Gazianteptir.

B. TARIMSAL ÜRETİM:

Doğu illerimiz genellikle tarım bölgesidir ve özellikle hayvancılık yönünden ileri durumdadır. Ancak, hayvan bakımının günümüz tekniğine uygun bulunmadığı da bir gerçektir. Eski alışkanlıklar ve gelenekler bugün de sürüp gitmektedir. Bölgenin tarımsal durumunu aşağıda belirteceğiz. Ancak, rakamlar 1966 yılına ait bulunmaktadır.

I. Tarla ve bahçe ürünleri:

Doğu Anadolu bölgemizin iklim şartlarının elverişIi bulunduğu yerlerinde tarla tarımı ila bağ ve bahçe dikimi yapılmaktadır. Bazı ürünlerin önemli miktarı bu bölgede elde edilmektedir. Mercimek, kayısı, Antepfıstığı bu arada sayılabilir.

a) Hububat; Bu bölgede ekilen hububat, bütün ülkedeki ekimin %24,9’u olduğu halde 1966 yılında sağlanan ürün toplamı %22,1’dir. Bu rakamlar üretkenliğin düşüklüğünü göstermektedir sanırız.

Bölgede ekilen hububatın başında buğday gelmektedir. Bunu ise arpa izliyor. Bu durum, Türkiye’nin genel durumuna parallelik göstermektedir. 1966 yılı buğday ekimi, genel ekimin %24,7 sidir. Arpadaki durum ise sırasıyla 0/0 28,4 ve 0/0 25,1’dir.

TABLO:1

Doğu illerinin 1965 Sayımına göre nüfusu

İlin adı	Yoğunluk	Toplam nüfus	Şehir nüfusu	Köy nüfusu	Köy nüfusunun toplam oranı
Adıyaman	35	267.288	51.463	215.825	80.75
Ağrı	22	246.961	53.420	193.541	78.37
Artvin	28	210.065	30.068	179.997	85.69
Bingöl	18	150.521	20.401	130.120	86.45
Bitlis	22	154.069	43.813	110.256	71.56
Diyarbakır	30	475.916	162.467	313.449	65.86
Elazığ	35	322.727	106.180	216.547	67.10
Erzincan	21	258.586	57.397	201.189	77.80
Erzurum	25	628.001	152.183	475.818	75.77
Gaziantep	66	511.026	244.215	266.811	52.21
Gümüşhane	25	262.731	31.957	230.774	87.84
Hakkâri	9	83.937	14.132	69.805	83.16
Kars	33	606.313	117.363	488.950	80.64
Malatya	37	452.624	147.040	305.584	67.51
Maraş	31	438.432	105.090	333.333	76.03
Mardin	31	397.880	90.093	307.787	77.36
Muş	24	198.716	32.503	166.213	83.64
Siirt	24	264.832	75.520	189.312	71.48
Sivas	25	705.186	168.685	536.501	76.08
Tunceli	20	164.175	23.240	130.935	84.93
Urfa	24	450.798	150.383	300.415	66.64
Van	14	266.840	60.687	206.154	77.26
Toplam	27	7.507.615	1.938.299	5.569.316	74.19

TABLO: 2

1966 hububat ekimi ve üretimi

Ürünler	il	Türkiye Ekim’inde %	Türkiye Üretiminde %	Bölgedeki Verim hektar %	Türkiye Verim. hektar %
Buğday	22	27,9	24,7	1400	1208
Arpa	22	28,4	25,1	1110	1402
Çavdar	16	14,8	14,8	1090	1161
Yulaf	7	10,2	10,6	1700	1275
Kuşyemi	1	0,9	10,4	1314	800
Darı	14	66,3	67,1	1300	1333
Mısır	20	4,5	4,9	1660	1527
Mahlut	15	18.3	17.8	1060	1103
Pirinç	11	18.9	17.9	2028	2308

Bölgedeki hubabat ekimi, oranlar olarak 2 sayılı Tabloda gösterilmiştir. 1966 yılında, bölgede kaplıca ekimi yoktur. Bazı ürünlerdeki hektar başına verimin genel verimin üstünde olduğu görülmektedir.

b) Bakliyat; Bölgedeki bakliyat ekim ve üretimi daha büyük bir oran

(Devamı gelecek sayıda)