(1926 YILINDA GAZİANTEP SIHHİYE VE MUAVENET-İ İÇTİMAİYYE MÜDÜRÜ DR. HAMDİ KASIM’IN RAPORUNDAN AYNEN ALINMIŞTIR.)
ŞAKİR SABRİ YENER
ÜÇÜNCÜ KISIM
ASAR-I ATİKASI
Vilâyet Merkezinde eski âsara ait bir kale mevcuttur. Hitit veya Romalılar zamanından kaldığı rivayet edilen bu kale yekpare bir kaya üzerine, inşa edilmiş olup etrafı geniş hendeklerle muhattır. Halı hazırda harabedir. Kalenin kapısında:
(Emere bilmâretihi Mevlâna-es sultan Melik eşref Ebu-en nasır Kayıt bay azze nasruhu senete sitte semânîn ve semâni mie mine el- hicret-in-nebeviyye alâ-el-islâm) ibaresinin yazılı olması 886 Tarihinde Mülûk-i Çerakiseden Melik Eşref tarafından tamir ettirildiğini göstermektedir. Kalenin birinci kapısı üzerinde Sultan Selim'in de ismi yazılıdır. Kalenin birçok yerlerinde kitabeler mevcut ise de mürur-u zamanla, okunamayacak hale gelmişlerdir. Derununda İmam Gazalî’ye ait olduğu söylenen bir de makam mevcuttur.
Bundan başka vilâyetin üç saat garbinde Burç karyesi civarında (Kale-tür-ras) namıle mâruf topraktan bir kale vardır ki birçok aksamının harabiyetinden naşi kitabe ve sair âsare tesadüf edilememekte ve bunun Romalılar zamanından kaldığına kuvvetle hükmolunmaktadır.
Yine Merkezi vilâyetin beş saat şark-ı cenubisinde Tılbaşar karyesinde mezkûr ismile müsamma azim bir kale daha vardır. Bunun Roma veya Hitit Aile-i Hükümdârîsîne mesken ittihaz edildiği rivayet edilmektedir ve Tarih kitapları kendisinden çok bahsetmektedirler. Mezkûr kalenin tahrip edilmemiş akşamından anlaşıldığına nazaran inşasına fevkakal’âde ehemmiyet verilmiştir. Önünden büyük taşlarla tefrik olunmuş bir de şose geçmektedir. Bu yolun meb’dei İskenderun ve Halep olması melhuzdur. Yol Birecik'i kat ettikten sonra Elcezîre’ye doğru gitmektedir.
KİLİS TARİHİNE DAİR MALÂMAT-İ MUHASARA
Kilis Kasabasının ne müessisi ne de tarih-i te'sisi malûm değildir. Ancak Hicretten (360) sene evvel Oğuz Han'ın, buraları istilâ etmiş olmasına ve nefs-i beldede Mısır, Yunan ve Roma medeniyetlerine ait hiç bir eser bulunmamasına ve müverrih-i şehir (Kazviti)’nin telifgerdesi olan (Âsâr ül-bilâd) nam kitabında Kilis (Kiliz) imlâsile mükayyet ve Türk ahalisile meskûn bir köy olup bunların Oğuz uluslarından meşhur (Ağaçeri) kabilesine mensup olduğu da muharrer olmasına göre bu kasabanın ta Oğuz Han zamanından kalmış bir köy olduğu anlaşılmaktadır.
(Mücem ül-Büladan) da Kilis’in Azaz'a tabi (Kiliza) namile mevsûm bir karye olduğu, (Tarih-i Eb-ül-Feda) da ise Kilis Kasabasının (491) sene-i Hicrisinde Ehli Salih'in vürudundâ mevcut (Kalçis) namile mevsum bulunduğu gibi yedinci asır-ı hicride dahi (Kilize) ismile zebanzed ve sekenesinin Türk olduğu mukayyettir. Dar ül-Fünun Türk Tarihi Müderrisi Kilisli Necip Âsim Bey’in Haziran 1919 tarihinde münteşir bir makalesinde Romalılar zamanında (Kilize) namı verilmiş olan Kilis ve havali-i şimaliyesi Hulefa yi Raşidîn zamanında memalik-i meftûha sırasına girdiğini ve 643 sene-i Hicrisinde Bizans İmparatoru (Romanüs), Seçukîlerden Alp Aslan tarafından Malâzgird'de mağlup edilmesi üzerine Kilis havaliside (Çavundur) namında bir Türk Amirinin feth eylediği ve o tarihten beri şehrin sıra ile Selçukîler, Eyyubîler, Mısır Kölemenleri ve Osmanlılar eline geçtiği muharrer ve müsbet olduğu görülmektedir. Nefs-i kasabada mevcut bilcümle cevami türbe ve emsali mebaniicesime-i Tarihiyyenin Osmanlı istilâsından sonra vücudpezîr olduğu en kadim kuyudat-i vakfiye ile müsbettir.
(823)’te Timurlenk’in, (922) de Sultan Selim’in Mısırlılarla ettikleri muharebeye sahne olan (Merc-i Dâbık), Kilis’in dört saat cenub-i garbisinde vakidir. Davud Aleyhisselâmın makamı ve (Süleyman-ibni Abdülmelik’ın mezarı buradadır).
RUMKALE — HALFETİ KAZASI[1]
Bu kazanın isim-i kadimi (Zoğme) olup Romalılar ve Bizanslılar zamanında pek ehemmiyetli idi. Fakat Fırat’ın sağ sahilinde ve yüz metre kadar yüksek bir kaya üzerinde müesses olup pek metindir. Rumkalenin Antep ile hem civar olması, hasebile Tarihte Antep île hemtarih (bemtarihtir). Bu kasaba hakkında malûmat-i tarih’iyyeye destires olunamamıştır. Ancak Ermeni Katagoslannın bir zaman makarrı ruhanisi bulunması ve Baba Paşa tarafından topa tutulmuş olması hususları zikre şayandır.
Asar-i Atikası - Bu kaza birçok asar-i atikaya maliktir; Bunlar dan bazıları arzolunur:
1- Merkez kazasının bir saat Cenub-u Garbisinde ve Fırat nehri sahilinde (Rumkale) namile mevsum metin ve yüz metre irtifanda bir kaya üzerinde inşa edilmiş olan kaledir. Kalenin burç ve kulelerinin kısm-ı azami sağlam olup bir köşesinde vaktiyle Ermeniler tarafından ziyaretgâh sayılan ve Hazret-i İsâ’nın vahy kâtibi olduğu merviy (Nersis) namında birinin merkadi olduğu zannedilen bir kale mevcuttur. İşbu kalenin taşlarında (Hiyeroglif) e benzer bir takım yazılar görülmektedir.
Bundan başka kale derununda merdiven ile Fırat’a inilir bir su yolu mevcut olup işbu yolun bir kısmı dolmuş, bir kısmı da kabil-i mürurdur. Kale derununda birçok hane harabeleri mevcut olduğu gibi cami, hamam, dükkân harabeleride bulunmaktadır. Esasen elli, altmış sene evvel kaza merkezi bu kale dahilinde bulunuyordu. Elyevm bile kalede oturan birkaç aile vardır. İşbu kale ittisalında (Ramah) denilen mahalye gayet büyük ve iki katlı bir mağara mevcut olup kapısının sağa müsadif cephe kısmında Ermenice uzun bir kitabe mahkûktur.
2- Yine merkez kazanın dört buçuk saat Şark-ı şilalîsinde bulunan büyük Göğlü ve Arah karyeleri civarında pek büyük, harabeleri görülmektedir. Ve büyük köklü'nün ittisalında Tac-ül Mülûk ismi verildiği merviy bir de höyük bulunmaktadır. Höyükten tunç ve topraktan mamul bazı avâni de çıkmaktadır. İşbu höyüğün yakınların da Keferhan namında bir karye daha vardır ki burada bazı aksamı hala meydanda görülen mebani-i azime ve merdiven ile inilir büyük mağaralar mevcuttur. Tedkikat biraz tamık edilirse buna benzer harabelerin Fırat’ın diğer canibinde bulunan Kardağ civarındaki hisardan başlayarak şarka doğru gittiği görülür. İşbu saha da Salmanlı denilen karyede birkaç saat gidildiği halde nihayeti alınamayan derin bir mağara daha vardır.
Bitti
[1] Rahmetli Dr. Hamdı Kasım’ın bu tarihçeyi yazdığı 926 senesi Halfeti, Gaziantep’e merbut bir kaza idi. Onun için o zamanki bu kasabanın tarihçesi de buraya yazıldı.
