Gaziantep, Hazreti Ömer devrinden beri Müslümanların yaşadığı bir şehirdir. Müslümanlığın bir ifadesi olan camiler, mescitler ve medreseler içinde asırlarca önce yapılanları Gaziantep’te çoktur.

Kelime anlamı toplayıcı olan Cami: Müslümanların kutsal toplantı yeridir. Öyle bir kutsal yer ki orada Allah’ın ve Peygamber’in isimleri sık sık anılır olduğu için orası (Beytullah- Allah’ın Evi) sıfatını almış bulunuyor.

Namaz vakti veya abdesti daralmış Müslümanlara hemen namaza yetişmek için bir kolaylık olmak üzere de, çok eskiden beri camiler sayısınca da mescitler bulunuyordu. Mescid, kısa lüğat anlamile secde edilecek yer demektir. Bunun için, küçük bir mabed (tapınak)’tır. Mescitlerin camilerden farklı olarak minareleri yoktur.

Camilerin ibadet yeri olan muhtelif renkte mermer taşlarından vesair dayanıklı taşlardan geniş ve yüksek yapılmış binasının muhtelif yerlerinde “hücre” denilen odalarda bulunur ki buna da medrese adı verilir. Medrese, ders yapılacak yer demektir.

Camilerimizin bir çoğu, Fransız istilâsı ve Ermeni hıyanetleri dolayısile yapılan Gaziantep Kurtuluş Savaşı’nda, düşman kurşun ve mermilerde duvarları ve minareleri tahrip edilmiştir.

Gaziantep camilerinin bir kısmı hakkında Kültür Derneği neşriyatından Şakir Sabri Yener’in yazdığı (Gaziantep Kitabeleri) isimli kitapta bilgi vardır.

Gaziantep’teki camilerin isim ve mevkilerini ve bugün yerle bir olan mescitlerin ve medreselerin isimlerini olsun tesbit etmek üzere, Sayın Müftü Abdullah Çolakoğlu’nun yanına gittim. Müftülük, geçen yıla kadar Arasa’daki Yeni camiin içinde hücrede iken, bu sene Küçük Pazar’da halk dilinde (Oduncu Pazarı) mevkiinde, Boyacı camii denilen Kadı Kemaleddin Camii’nin içinde iki katlı bir binada bulunmaktadır. Müftü, Sayın Abdullah Çolakoğlu’ndan, Gaziantep’teki camiler, mescid ve medreseler hakkında bilgi vermesini ve bunun hangi gaye ve maksatla araştırdığımızı arz ve rica ettim. Mütfü efendinin iki misafiri vardı: Biri, seksen doksan yaşlarında bir ihtiyar zat, diğeri de bir genç idi. Gencin Kilis Kültür Derneği Şube Başkanı olduğunu öğrendim. Elimdeki Gaziantep Kültür Dergisini alarak gözden geçirmeğe başladı. Bir yandan derginin çok kıymetli yazıları ihtiva ettiğinden bahsile tebrik etti ve bu uğurdaki çalışmaları şükranla anarak takdirle karşıladı; ancak, Gaziantep Kültür Dergisi’nin Kilislilerle de alâkalanmasını rica etti. Ben de: Derneğimizle temasta bulunulmasını bu hususta yardım etmelerini diledim.

Sayın Müftü beni kâtiple tanıştırdı. Müftülük kâtibi Mehmet Uygur’dan camilerin hepsinin minaresinin olup olmadığını sordum:

- Camilerimizden Çınarlı hariç hepsi minarelidir. Yalnız, Akyol mahallesindeki camiin tahtadan mamul ufacık bir minaresi vardır.

- Camilerimizin isimleri nelerdir? Mevkileri ve sayısı ne kadardır? Tarihçeleri hakkında bilgi verir misiniz?

- Halen şehirde 34 cami vardır. Tarihçeleri hakkında bilgim yoktur.

1) Eyuboğlu camii, şehrin batısında olup Eyuboğlu çarşısının içindedir. Fransız harbinden sonra cami minaresi temelden yapılmış gibi tamir görmüş ve havlusu genişletilmiştir.

2) Şehrin batı-kuzeyinde Suburcu caddesi yanında Ömeriye camii vardır.

3) Şirvani diğer deyimle : İki şerefeli cami, bu da şehrin batısında Seferpaşa mahallesinde olup minaresi yecedden bina edilmiştir.

4) Şehrin kuzey tarafında Bostancı mahallesinde Bostancı camii vardır.

5) Kale civarında Tahtani Camii (Halk dilinde: tahtalı diye söylenmektedir) Şekeroğlu mahallesinde olup minaresi tamir edilmiş, camiin esaslı olarak tamiratı yapılmaktadır. (Bunun için bir tarafında da yardım sandığı konulmuştur.)

6) Alaüddevle camii, uzun çarşıda sebze hali civarında olup çok güzel bir binası vardır.

7) Alaybeyi camii, Alaybeyi mahallesinde Şıhcan caddesindedir. (Bunun da bir tarafında bir yardım sandığı konulmuştur. Tamirat görmekte olan camilerin bir yardım komiteleri vardır ve muayyen şahısların ayda bir miktar aidat verdiği ve genel olarak bir ufak kutu içinde de yardım sandığına para atılmakta olduğu görülmektedir.)

8) Karatarla Camii, Kunduracı Çarşısı’nda iki kapılı olup pasajı vardır.

9) Halk dilinde Boyacı Camii diye yadedilen Kadı Kemalledin Camii.

10) Tekke camii (aslı: Tekiyye) Buğday Arasası’ndadır. (Camiin avlusunun batı tarafında ayrı bir bina vardır ki, halen İstiklâl okulu olarak kullanılmaktadır. Bu bina iki katlı, avlusu ve müteaddit odaları olup sınıf ödevi görmektedir. Bu binanın önceleri medrese olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.)

11) Ağa Camii, Şehreküstü caddesindedir.

12) Kanalıcı Camii, bu isimdeki mahallede olup yeniden tamiren inşa edilmiştir.

13) Ömer Şıh (aslı: Şeyh) Camii Yazıcık mahallesindedir.

14) Şıh Fethullah Camii (aslı: Şeyh) Suyubatmaz mahallesindedir.

15) Ahmet Çelebi Camii, Şehreküstü semtinin müntehasındadır.

16) Hacı Veli Camii, manifaturacılar yanındadır.

17) Ali Nacar Cami (aslı: Ali-yun-neccar) olup şehrin kuzey batısında, cami binasının karşısındaki müstakil bina medresedir. Kepkep mahallesi Tabakhane Çarşısı’ndadır.)

18- Kozanlı Camii (halk dilinde çok defa kuzanlı denilir) Kozanlı selatindedir.

19) İhsanbey Camii, Şehreküstü Çarşısı’ndadır.

20) Karagöz Camii, Karagöz Çarşısı’nda ve caddenin köşe başında eski bir cami olup tamiratı yapılmaktadır.

21) Çınarlı Camii, şimdi Şehitler Abidesi’nin kuzeyinde ve abideye bitişik olarak yeniden inşa edilen bir camidir. (Bir zamanlar, Gaziantep Kurtuluş Savaşı’nda bir savaş alanı olmuş ve bilahare bir cami tesis edilmişse de Şehitler Abidesine hürmetle bir mani teşkil etmemesi için halen minaresi olmayıp sedirinde hoparlörle ezan okunur. Ve her gün burada din dersleri verilmektedir.)

22) Akyol Camii, Akyol mahallesinde müceddeden bina edilmiştir. Tahtadan yapılmış ufacık bir minaresi vardır.

23) Kozlaca Camii, Cevizlice mahallesinde ufacık bir camidir. (Ceviz kelimesi Gaziantep lehçesinde koz diye kullanılır.)

24) Karşıyaka Camii, Şoför Ali caddesinde pek yakın tarihlerde yeni olarak inşa edilmiştir. Yüksek ve çok güzel bir mimarisi olan minaresi vardır. (Ayrıca, Şoför Ali caddesinin batı kısmında teşekkül eden Yeşilova mahallesi vardır ki burada da bir camiin inşasına teşebbüs edilmiş ve çalışılmaktadır.)

25) Kılıçoğlu Camii, bu isimdeki mahallededir.

26) Saçaklı Camii, Saçaklı mahallesinde yeniden inşa edilmiştir.

27) Kabasakal Camii, Kepenek mahallesinde olup yeni baştan inşa edilmiştir.

28) Handan Bey Camii, (Buna kısaca: Handaniye camii denmektedir.) Bu cami de Karagöz mahallesinden Tabakhane semtine gidilirken birçok esaslı tamirata uğramış olup muntazam yüz numarası vardır. Bu camiin de yardım sandığı vardır.)

Bir de “mülhak camiler” adında camiler vardır. Bunlar da:

29) Hacı Nasır Camii, şehrin tam ortalarında Arasa Çarşısı’nda bina edilmiş eski bir camidir. En işlek bir camidir.

30) Hüseyin Paşa Camii, Gaziler caddesindedir. Minaresi tamir görmüştür. Camiin içinde şehrin en eski okulu halkın Sarı mektep dediği Cumhuriyet ilk okulu vardır.

31) Bekirbey Camii, Bekirbey mahallesindedir.

32) Ayşebacı Camii, Kurbukozanlı mahallesindedir.

33) Nur Ali Camii, Pazar yerindedir.

34) Şah Veli Camii, Kurbukozanlı mahallesindedir.

- Mescitler hakkında bilgi verir misiniz? dedim. Mehmet Uygar bir deftere bakarak cevap verdi: Gaziantep’te mescitler bugün yerle bir olmuştur. Bu mescitlerin isimleri ve mevkilerini şöyledir:

1) Hamzabey Mescidi, Şehreküstü’de 2) Mağara Mescidi, Şehreküstü’de 3) Kocaoğlan Mescidi yine Şehreküstü'dedir. 4) Abdiağa Mescidi ile 5) Acemoğlu Mescidi, Kepenek mahallesindedir. 6) Nesip Bey Mescidi, Şehreküstü caddesindedir. 7) Bişirici Mescidi Bişirici içindedir. 8) Nakıp Medresesi Mescidi, Şehreküstü caddesindedir. 9) Şabaniye Mescidi, Küçükdelik denilen mevkidedir. 10) Şeyh Muslihiddin Mescidi, Bostancı mahallesindedir. 11) Nincik Mescidi de Bostancıdadır. 12) Hamamdamı Mescidi, Tabak Hamamı civarındadır. 13) Küçük Tabakhane Mescidi, Küçük Tabakhane’dedir. 14) Emindede Mescidi, Emindede mahallesindedir. 15) Kanberzade Mescidi, Çakmak mahallesindedir. 16) Develi Mescidi, Depo civarındadır. 17) Behramiye Mescidi, Seferpaşa mahallesindedir. 18) Mütfü Medresesi Mescidi, Karagöz mahallesindedir. 22) Sultan Gavri Mescidi, Uzun Çarşıdadır. 23) Behramoğlu Mescidi, Şekeroğlu mahallesindedir. 24) Abdüselam Mescidi, Akyol mahallesindedir. 25) Kemer Hatun Mescidi, Maarif kahvesi yanındadır. 26) Ebülha Mescidi, Gaziler caddesindedir.

- Medrese isimlerini de söylermisiniz?

- Eskiden şu isimde medreseler varmış:

1) Alinacar (Ali-yün-neccar) bu isim deki camiin içindedir. 2) Çamurcu Medresesi, 3) Zülkadriye, 4) Nakıp Medresesi, 5) Sunguriye, 6 Müftü (aslı: Mütfi olup böyle telâfuz edilmektedir), 7) Mehmet Paşa, 8) Tahtani Medresesi (Tahtani Camii’nde), 9) Zulmiye, 10) Fethiye, 11) Kozanlı (Kozanlı Camii’nde), 12) Ebülhüda (Ebülhüda Mescidi’nde) 13) Osmaniye, 14) Bostancı (Bostancı Camii’nde) , 15) Ahmet Çelebi (Ahmet Çelebi Camii’nde olup el’an mevcuttur) , 16) Abdiağa mescidinde, 17) Şeyh Fethullah Medresesi.

Görülüyor ki Cumhuriyet devrinden önceleri, muhtelif devir ve tarihlerde 17 kadar medrese faaliyette bulunuyordu. Niteliklerini yukarıda arz ettiğim cami, mescit gibi namaz ve ibadet yerleri ve bunların bazılarının içerisinde medreseler bulunmakta idi. Medreseler, bir ilim tahsil etme ocağı idi. Bununla beraber, bugün medreselerin yerini İmam-Hatip okulları tutmakta ve felsefe, ruhiyat vesaire gibi dersler de modern ve ilmî bir zenginlik arzetmektedir.

Cemil GÜÇYETMEZ