Tarihi vesikalara göre Gaziantep’te “Merkezi Amerikan Misyonu” adı altında eylemde bulunan cemiyetin kurucusu Doktor Azaria Smit’tir. A. Smit, 1847-1848 yıllarında Antep’te bir kilise ve bir hastahane meydana getirmiş ve bunlar aracılığı ile çevrede etkili olmanın yollarını aramıştır.

Beyruttan M. D. George E. Post ile M. D. Van Dyck Antep’te bir kolej ve tıp departmanı açılmasını A. Smit’e önerdiler. Ve her üçünün de gayreti ile Amerikada faaliyete geçirip kolej açılmıştır.

Bu kolejin ilk nüvesi bir High School’dur Okulun müdürüde Dr. Hamelin’nin öğrencisi olan Zenop Varjabettir. Okulun kuruluşunda yardımcı olan Bay Zenop öldükten sonra yerine A. Bezciyan atanmıştır.

1871'de Antep’e gelen Doktor NG. Klark bu bölgede misyon faaliyetlerine devam ederken halkın etkisiyle Amerikaya (Misyon merkezine) bir rapor yollayıp mevcut koleje bir yüksek kısmında ilavesini istemiştir. Yapılan misyon etütleri sonunda Dr. N. G. Clarkın teklifi olumlu karşılanıp yüksek okulun Besni’e açılmasına karar verilmiştir. Ancak Antepte’ki okulun öğretmenleri ve Protestan cemaatin uğraşıları sonunda yüksek okulların ve Tıp Departmanının Antep’te kurulması sağlanmıştır. Bu karar değişikliğine tesir eden sebepler arasında Antepli Türklerin yaptıkları büyük bağışlar rol oynamıştır. Örneğin kolej ve Hastahane kliniklerinin arazisinin tamamına yakın kısmı Ketküda zade Taba Efendi (Göğüş) tarafından bağışlanmıştır.

Doktor T.C. Trobric yüksek okulların müdürü olarak tayin olduktan sonra yapılan yardımlarla kuruluşun bütün eksiklerini tamamlamış ve Tıp Fakültesi 1874 yılı baharında öğrenime başlamıştır.

1874 yılında öğrenime başlayan ve Yüksek Öğretmenlik, Hekimlik, Yüksek Din Bilimi ve İktisat dallarında öğrenim yapan Merkezi Türkiye Kolejleri ilk mezunlarını 7880 yılında vermiş ve bunlardan 21 tanesi Doktorluk dalında olmuştur. Bu sayı 1885’te 19 ve 1888’de de 12 olmuştur. (Bu bilgilerden ilk mezunlara ait olan 21 rakamı Alice S. Riggs’in kitabından alınmıştır.)

Tıp dalının kapanışından sonra ise diğer üç dalda öğretimine devam etmiş olan bu Kolejlerin Tıp deparpmanının kapatılış sebebi daha önceki yazılarımızda belirtilmiştir. 1888’de Dr. Tropric ölünce yerine Dr. Americu Fuller zamanında beşi Amerikalı beş taneside Ermeni asıllı Antepli olmak üzere 10 Prefösör vardı. Bunlara ilaveten bir İngiliz Bayan Dr. ile bir Ermeni Dr. da öğretim görevlisi olarak görev almıştı.

1888’de kolej ve yüksek okullarda 133 öğrenci okumaktaydı. Bu tarihten iki yıl önceki sayıya göre daha azdır. Buna da sebep olarak iki faktör gösterebiliriz. Birincisi: Kolejin malî zorluklar sebebiyle her öğrenciden bir miktar para istemesi. Her öğrenci için 50 Dolar ve ikinci sebep ise: Gregoryen Ermenilerin çocukların Koleje ve Kolej yüksek kısmına devamı önlemeye çalışmalarıdır. Bütün bu sebepler yanında Kolej kendi kendini devam ettirmiş ve ancak 2.600 Dolarlık yıllık yardımla yetinmiştir.

Merkezi Türkiye Kolejleri 1890-1891 yılında büyük bir yangınla %70 oranında tahribe uğramış ancak halkın yardımıyla aynı yıl içinde onarılmıştır. Onarıma sarfedilen paranın bir kısmı daha önce (1885) Tıp okulunun gelişimi için Antepli Türkler tarafından yapılan bağışlardan karşılanmıştır. Örneğin Hasan Efendi zade Ömer Efendi 235 altın, Hacı Abdurrahman Efendi 47 altın, Hacı Hüseyin zade Mehmet Efendi 10 altın ve Izrap Oğlu Mahmut efendi 10 altın vermişlerdir.

Bu yardımlar ve daha sonraki yıllardaki yardımlarla her türlü ihtiyacı karşılanan Hastahane “Büyük Kırım” dolayısıyla Türk ve Ermeni Anteplilerin yardımlarından mahrum kalmıştır. Elde olan geliri de yalnız Hristiyan kitlenin tedavilerine, ilaç ve ihtiyaçlarına sarf edilmiştir.

Kolejin yüksek kısımlarından 25 yılda 258 kişi mezun olmuştur Bunların 56 tanesi yüksek Öğretmen, 56 tanesi Doktor, 44 tanesi yüksek din adamı ve 35 tanesi de İktisatçıdır.

1899 tarihinde Kolejin yüksek kısmı Antep’te kapatılmış ve Beyrut’a nakledilmiştir. Bu tarihten itibaren Kolej, öğrencilerini yalnız yüksek öğrenime hazırlayan bir okul olarak faaliyette bulunmuştur, (şimdiki Liselerimiz gibi)

Aşağıda; 1908, 7910, 1915-1920 yıllarına ait Amerikan Koleji ve Hastanesiyle ilgili bilgiler de sunulmaktadır:

1908 yılında Dr. ve Misis Şıpırtın Antep’e gelişlerinin 25. yılı kutlanırken Kolejdeki öğrenci sayısı da 160 ve toplam mezun sayısı 300’u bulmuştur. Dr. Şıpırt devamlı olarak hastane ile meşgul olmuş, Tıp Fakültesi Öğretime devam ettiği sürecede onun reisliğini yapmıştır. Daha sonraları hastahanenin büyümesinde, Tıbbi faaliyetlerin artmasında ve sağlık durumlarının düzeltilmesinde büyük hizmetleri olmuştur. Bayan Şıpırt ise yıllarca önce “iğne işi” veya Hastahane işi diye bilinen işin yayılıp gelişmeleri için uğraşmıştır. Bu ‘‘iğne işine” sonraları Hastahane işi denmesinin asıl sebebi budur. 1908 yılının Merkezi Türkiye Kolejleri bakımından diğer kayda değer bilgileri ise şöylece özetlenebilir. Dr. Şıpırt törenine gelenlerden ve onun eski öğrencilerinden 200 altın lira kadar bir para toplanmış, bu para ile hastahaneye yeni bir pavyon ilave edilmiştir. Alice C. BAVER Newyork’tan Anteb’e gelmiş ve Miss Tropric’in yerini almıştır. Doktor ve Misis Ent Jiwart Diyarbakıra Amerikan hastahanesini açmak için Amerikadan gelmiş ve Antep’te kalarak Türkçe ve o bölgenin yaşantısı hakkında öğrenim yapmıştır. Doktor ve Miss Goodselle de Hacına tayin olup Amerikadan bu yer için gelmişken Antep’te kursa tabi tutulduğu sırada Bay Merill’in Amerikaya gitmesi üzerine Antep’te kalması için karar değiştirilmiş ve Hacına bir başkası yeniden tayin edilmiştir.

İstatistiklere göre 1910 yılını takip eden yıllarda yapılan 42.693 Tıbbi müdahaleden 462’si büyük ameliyat, 131’i göz, (67) mide ve (63) kemik ameliyatıdır. Bu ameliyatlardan 9 tanesi ölümle neticelenmiştir. (42.693) Tıbbi müdahalenin yalnız 185’i Türk hastalara aittir.

1915-1920 Yılına ait kayıtlar ise özet olarak şöyledir: 1915’te hastahane Türkler tarafından devralınıyor “Bu devir alış 1918 yılında İngilizlerin Antebi işgaline kadar devam etmiştir. İngilizler hastahaneyi Amerikalılara devretmişlerdir. 1/9/1919’a kadar Dr. Dewey idaresinde olan hastahane Başkanlığını bu tarihte Dr. Neril Şıpırt Amerikadan gelerek teslim almıştır. 1/4/1920 de başlayan Antep muharebesinden sonra 25 nisanda top atışlarından biri hastahane binasına isabet etmiş, bir Ermeni hasta bakıcı ölmüş, bir tanesi de yaralanmıştır. Mayıs ayı sonlarında 20 günlük mütarekede muharebe durmuştur 28 Haziran’da yeniden başlayan muharebede Fransızlar hücuma geçmişlerse de 42 ölü ve sayısız yaralı vererek hücumda hezimete uğramışlardır. 6 gün sonra Kolenel ANDRE beraberin de 5.000 askerle Antep’e gelmiş ve 26 Ağustos’ta ise Dr. Şıpırt Antep’i terk ederek Lübnan’a gitmiştir.

Antep harbi sıralarında Merkezi Türkiye Tıp Fakültesi ve Kolejlerine ait binalarda işgal kuvvetleri yerleştiklerinden ve şehirden teslim aldıkları Antep Gazilerini bu binalarda hapis ve işkence ettiklerinden, zaferden sonra Gaziantep’liler kara günlerinin sembolü olan bu binaların bir kısmını yerle bir edip Vatanlarında ki geçici yabancı işgalin izlerini silmişlerdir.

Cumhuriyet devrinde ise bu kurululardan yalnız Amerikan hastahanesi eylemine devam etmektedir.

Uğurol BARLAS