Düyun-ı Umumiye tabiri Fransızcada “Dette Publique” karşılığından gelmektedir ve kelime mana itibariyle memleketimizin Avrupa emperyalistleri tarafından tetricen istilâ edilerek yarım müstemleke haline gelişinin bir ifadesidir. Bu sebeple Düyun-ı Umumiye Tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun yarım müstemleke oluş ve mali istiklâlini kaybediş tarihidir.

Devlet muhtelif vesilerle 1591 yılından itibaren içte ve dışta bir takım borçlar edinmiştir. Meselâ 1860 yılında imparatorluğun yekûn borçları: 774 milyon frangı buluyordu. Borçlar ve sanayiin muazzam masrafları yüzünden 1875 yılında Osmanlı mâliyesi iflâs etmişti. Bosna Hensek isyanı ve Osmanlı Rus Savaşı dolayısı ile 5 milyon liralık bir borç daha edinilmiştir. Bu borçlara karşılık olmak üzere “Damga” balık, tuz, tütün ve ipek pazarı on yıl müddetle Avrupalı alacaklılara bırakılmıştı.

Düyun-ı umumiyenin ilk şekli Rüsum-ı Sitte İdaresi olarak 22 Kasım 1879’da kurulmuştur.

Alacaklı devletlerin vekilleri 1 Eylül 1887’de İstanbul da toplanarak Rusum-ı Sidde İdaresinin lağvına ve Düyun-ı Umumiye’nin kurulmasına karar verildi. Osmanlı borçlarından 5.442.491.451. liralık kısmı Düyun-ı Umumiye’ye dahil edilmiş ve 1,5 milyon liralık kısımda Düyun-ı Umumiye’nin harcinde bırakılmıştır.

Düyun-ı Umumiye İdaresi Lozan’a kadar faaliyette bulunmuştur. Lozan Anlaşması’nda Türkiye’nin karşısına konan 129- 384.910 altın liralık borcun üçte biri bizden ayrılan topraklara, üçte ikiside bizim hissemize düşmüştü. Son Paris antlaşması ile alelade bir mesele haline gelen bu borçlar ödenmek suretiyte Düyun-ı Umumiye tabiri tarihe karışmış oldu.

Bu yazı hazırlanırken Mehmet Zeki Pak olsun Osmanlı tarihi deyimleri ve terimleri sözlüğünden (C:1-5:487); Osmanlı ve Halep salnamelerinden faydalanılmıştır.

İstanbul Rusum Sidde ve Düyun-ı Umumiye ve idarelerinin 1879-1881’de kurulmuş olmasına rağmen “Antep”te 1884 yılında kurulmuş yani İstanbul merkezine bağlı şube açılmıştır.

Aşağıda sırası ile 1884 yılında 1923 yılına kadar Gaziantep (Ayıntap)’taki Düyunu Umumiye namlarının isimleri sunulmuştur.

1884

Rusum-u Sitte İdaresi Müdür: M. Ali Yendi, Başkatip Ali Rıza Efendi, Sandık Emini: Andon Efendi.

1887

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Ali Efendi, Başkatip ve Sandık Emini: Artvin Efendi.

1889

Düyun-ı Umumiye Memuru: Şükrü Efendi Başkatip ve Sandık Emini Artin Efendi.

1891

Düyun-ı Umumiye Memuru: Şükrü Efendi.

1892

Düyun-ı Umumiye Memuru: Şakir.

1894

Düyun-ı Umumiye Memuru: Şükrü Efendi.

1897

Düyun-ı Umumiye Memuru: Şükrü Efendi Kâtip: Hüseyin Efendi, Katip: Refiki Mustafa Ağa.

1898

Düyun-ı Umumiye Memuru: Hüseyin Lebi Bey.

1899

Düyun-ı Umumiye Memuru: Fehmi Efendi, Kâtip: Mâmil Efendi.

1900

Düyun-ı- Umumiye Memuru: Muhammet Fehim Efendi, Kâtip: Mustafa Efendi, Bayisi: Osman Nuri Efendi.

1901

Düyun-ı Umumiye Memuru: Muhammet Fehim, Kâtip: Mustafa Efendi, Bayisi: Osman Nuri Efendi.

1902

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Fehim Efendi, Kâtip: Mustafa Efendi, Bayisi: Osman Nuri Efendi.

1903

Düyun-ı Umumiye Memuru: Muhammet Fehim, Kâtip: Mustafa Efendi, Bayisi: Ömer Linat.

1904

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Fehim Efendi, Kâtip Mustafa Efendi, Bayisi: Necip Efendi.

1905

Düyun-ı- Umumiye Memuru: M. Fehmi Efendi, Başkâtip: Kâmil Efendi, İkinci Kâtibi: Mustafa Efendi, Sandık Emini: Corci Efendi.

1907

Düyun-ı Umumiye Memuru Muhammet Fehmi Efendi, Başkâtip: Vasif Efendi, İkinci Kâtip İsmail Efendi, Sandık Emini Corci Efendi.

1908

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Fehmi Efendi, Başkâtip: Basil Efendi, Umumi Kâtip: Hüseyin Efendi, Sandık Emini: Lonci Efendi.

1910

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Fehmi Efendi, Başkâtip: Basil Efendi, İkinci Kâtip: Fadıl Efendi, Sandık Emini: Conci Efendi.

1913

Düyun-ı Umumiye Memuru: M. Fehmi Efendi.

1914

Düyun-ı Umumiye Memuru Mustafa Nedim Efendi, Başkâtip Hasan Efendi.

1915

Düyun-ı Umumiye Memuru: Saadet Necip Efendi, Başkâtip: Hasan Efendi, Sandık Emini: Ohannes Efendi.

Birinci Dünya savaşının başlaması üzerine borçlu olduğumuz devletlerle harp halinde olduğumuzdan Düyun-ı Umumiye Teşkilatı kaldırılmış ve mağlubiyetimiz üzerine yeniden kurulmuştu. Birinci Cihan Harbi mağlubiyetimizden Lozan Anlaşmasına yani 1923 yılına kadar Antep’te Düyun-ı Umumiye Memurluğu VİCEN HAKÎ efendi uhtesinde bulunmuştur.

Düyun-ı Umumiye memurlarından çoğu Ermeni idiler. Kendilerine mahlas olarak Arap isimler alırlardı mesela: Vicen Hakî, Mustafa Nedim ve Saadet Necip gibi.

Uğurol BARLAS