Şehrin etrafında birçok su kaynakları da bulunur. Antep’in havası sıhhidir. Pococke, Kalenin yuvarlak bir tepe üzerinde yapılmış̧ olduğunu, etrafında kaya içinde çukurlaşmış̧ mezarlar bulunduğunu, kalenin dışarısında da bazı mezarlar mevcut olduğunu söyler. Kale kapısı asıl kaleye yani şatoya asma, köprülerle bağlanmıştır. Türkler burada kalede ve kalenin etrafında ikamet ederler.
Halep’ten şimal tarafına doğru Antep’e kadar Arapça çok az konuşulur. Türkçe burada hâkim lisandır. Ermenilerde burada umumiyetle Türkçe konuşurlar. Arapça konuşmazlar ve bilmezler. Antep’in daha ziyade şimalinde Arapça hiç̧ bilmezler.
Maunderell tarafından gösterilmiş̧ olan ve Antep’te bulunan kırmızı porfer taşı Pococke’a göre solgun beyazla karışık bazen büsbütün kırmızı bazen de soluk sarı lekelidir. Bunlar Antep mermerleri olup Antep’in şimâlında 6 saatlik mesafede Serpent mahallinden çıkarıldığını zikrediyor. (3) Acaba serpent ' yan yılan taşı dediğimiz taşlar oradan mı geliyor. K. R)
Sacur nehri hakkında İngiliz Kesney ile meşhur. Olivier “Voyage dt.ns L, Empire Ottoman” adlı eserinde malumat vermiştir. Bu kitapta Antep Maraş’a tabi olarak gösterilmekte ve eski adını şüpheli ve gayri muayyen olduğu zikredilmektedir. (Sahife 96)
Sacur nehri Tel Halid denilen yerden de geçer. Kışın Sacur taşar, seyyah burada bir kaç̧ gün beklemek mecburiyetinde kalır. Sacur büyük ve küçük Sacur diye ikiye ayrılır. Roussseau’nun Suriye hakkındaki haritasında da gösterilen değirmenler dahi bu nehrin Fırat’a karıştığını gösterir. Sacur’un Fırat nehrine döküldüğü meyilli tepeciklerde birçok zeytinlikler görünür. Fransız tarihi tabii müdakkiki Rousseau ağaçların küçük olduğunu yazıyor.
Ağaçlar Tel Halit ve çevresini çevirmekte ve fevkalade verimli bulunmaktadır. Bier-Birecik şehrinin iki tarafında bulunan sahaya da (Zeytin vadisi) denildiğini Ebülfeda kaydetmektedir.
Birecik ve havalisinde Antep’te olduğu gibi Türkçe konuşulur.
Burada birçok Türkmenlerde yasar. Sacur nehri Türkmenlerle Bedeviler arasında bir hudut nehrini teşkil eder.
M. Malte-Brun Precıs de la geographis unıversella veya Deserıption de toutes les parties du monde. Paris 1812.
Adlı eserinin 3’üncü cildinin 133’üncü sahifesinde şöyle yazıyor:
Antep’in yanından çıkan Koveyk-Kovvaük Halebi İska eder. Antep’in evleri bir Amfiteatre şeklindedir. Bu havali çok zengindir. Bütün yollar elmalıklar ve bağlarla kaplıdır. Ve burada münhasıran Türkçe konuşulur.
Antep Suriye-ve Hakkında tetkikatta bulunanlardan bilhassa eskilerden Wood ile Buching ve Voyage en Syrie diye bir eser yazmış olan Wolney,’i. zikredebiliriz.
1929 senesinde basılmış̧ Enoylopeia Britancıca’nın birinci cildinin 439’uncu sahifesinde Antep için şu malumat vardır:
Antep eski Doliche Fransız mandası altındaki afazinin tam dışında kalmış̧ bir Anadolu şehridir. Nüfusu altmış̧ bin kadar olup bunun üçte ikisi Müslüman Türk ve Bilhassa Türkmen aslındadır.'
Milattan önce iki bininci yılda Antep Hitit sahasında idi. Aslıda Hitit olsa gerektir. Zeus Dölichenus yani meşhur Doliche bugünkü̈ Doluk Antep’in iki saat şimali garbisinde bir hüyük üzerindedir. Haçlılar zamanında Hantap kalesi sevkulceyşi bir nokta idi.
1183’te Salahiddin tarafından zapt edildi. Antep İbrahim paşanın Nizip’teki muzafferiyetinden evvel son üssülhareke rolünü̈ de görmüştür.
1920-1921 kışında Türk millicilerinin müsallah kıyamı Antep’te temerküz etmiş̧ ve Anadolu’nun (Verdünü olmuştur. Altı aylık (X) bir muhasaradan sonra Türklerin bütün mesailerine rağmen şehir Fransızlara teslim olmuştur. Fransızlar 1921'de teşrini evver muahedesiyle Antep’i tekrar Türklere teslim etmiştir (1)
Bugünkü̈ şehir 3500 kadem yüksekliktedir. Fırat’ın kollarından birini teşkil eden-Sacur vadisi Antep’in 56 kilometre şimali şarkisindedir. (x x)
Antep kumaşları, kara keçi kıllarından yapılmış̧ çadırları ve keçi derisi sahtiyanları meşhurdur. Yılda 400,000 bin keçi derisi debagat edilir. Zeytin yağından yapılmış̧ sabunları, ayrıca pekmezi, kök boyası fıstığı, tütün, pamuk ve hububatı şöhreti haizdir.
Les Colonies frangoeş en Syrie AuX XII e et-XIII e siecles. Paris, 1883 (Ön ikinci ve on üçüncü asırlarda Suriye’de Frank kolonileri) diye bir eser yazmış̧ olan E. G. Rey. Eserinin muhtelif yerlerinde Antep ve çevresi hakkında malumat verir.
Rey Hatap ile Tulupe’den ayrı ayrı bahseder. Antep için, verdiği malumat şöyle’dir:
Hantab: Bugün Antep adını taşıyan şehirdir. Bu şehir o vakitler Tulûpes ile Edesse Urfa prensliğininim büyük bir malikânesiydi. Suni görünen ve her halde insan elleriyle sonradan tashih edilmiş̧ olan şehrin ucunda bir tepe üzerinde epeyce mühim bir kalesi vardır.
Rey bu 'ifadesini’ teşvik için başlıca şu eserlere müracaat etmiş̧ olduğunu kaydeder.
G. Tyr. L. XII. Ch. 17 Arap Ehli salip tarihi (Hıst Aaabes des Groisades) Tulupe. Edesse büyük prensliğinin malikanesiydi. Cuillaume de Tiyre'e göre Turbessel yanı Telbaşardan beş̧ altı mil mesafededir.
Rey bundan başka Antep’e adlı bir şehirden bahsederken şöyle demektedir:
(DEVAMI VAR)
