Sayın Hikmet Turhan Dağlıoğlundan:

Şark ve Garp Kaynaklarına göre:

Garp kaynaklarından birçoğu Antep ve Antep kalesinden bahsederler. İslami devreye ait olan malumatı her ne kadar Arap tarihçileriyle coğrafyacılarından almış̧ iseler de haçlılar devrine, ait olan malumatın çoğunu yine haçlılara dair eser yazmış̧ olan Avrupalı müelliflerin kitaplarında bulabiliriz’; Meşhur Antepli Ibni Bali ile müverrih ve alim “Ayni” ikdülcutnan adlı eserinde Antep’e ait güzel tavsifler varsa da bize bu tavsifler Antep şehriyle kalesinin mazisi hakkında bir şey söylemez.

Bu şehrin tarihini yazmak için her şeyden önce o şehre ait tarihi ve coğrafi malzemeyi ortaya koymak ve bunları neşretmek lazımdır. Bu yazımızda) Alman, İngiliz ve Fransız kaynaklarında eski ve yeni bazı müelliflerin. Antep hakkında verdikleri malumatın en karakteristik taraflarını yazacağız.

Meşhur Alman coğrafyacısı K. Die-Rıtter, Erdkund Öder Allgemeine vergleichende geopraphie… Berlin 1854-1853 adlı Coğrafyasının X uncu cildinin 1034’üncü ve bunu takip eden sahifelerinde Antep için Su şekilde dikkate şayan malumatı verir:

Antep’in adı Haçlılar seferi esnasında Hantap idi. Türklerle bilhassa Salahaddin Eyyubi ile Haçlılar, bu havalide şiddetli muharebeler yapmışlardır. Antep Halep’in şimalinde gayet mühim ve müstahkem bir mevki olması hasebile. Türkler burayı ve’ Telbaşarı zapt etmeye uğraşmışlar ve muvaffak olmuşlardır. Bu müstahkem mevkiin Fırat ile Kilikya arasında müstesna bir ehemmiyeti vardır. Şark coğrafyacılarına göre Antep’in yakınında bulunan Dolukun müstahkem şatoları bulunuyordu. Ebülfeda burayı (Antep’i) güzel bir kasaba olarak vasıflandırır. Kayalar üzerinde inşa edilmiş̧ bir kayası olduğunu yazar ve Antep’in suyunun bol olduğunu, büyük Pazar yerleri bulunduğuna ve buranın birçok tüccarlar tarafından ziyaret edildiğini ve Halep’ten üç istasyon uzakta olduğunda ilave eder. “Kalet’ül Rum” Rumkale’nin de üç̧ istasyon şarki şimalinde olduğunu, kaydeder.

Dülükten (Eski Doliche-Dolica-Dolicum) Jamanika ile Zengma’nın on iki’ mil uzakta bulunduğu Antonin gibi eski coğrafyacılar kaydetmektedir.

Şu izahata nazaran eskiler birçok şehirlerden ‘bahsettikleri halde Antep’ten Antep Olarak bahsetmişlerdir. Şimdiki Antep eskiden bulunduğu yerin pek yakınında olduğu kanaatini vermektedir. Checney’id haritasında da burada sıcak kaynakların bulunduğu işaret edilmektedir. Stephan Byzantın bu şehri Komagenlere mensup olarak göstermekte Doliche’yide Dolicehupus, olarak zikretmekte ve orada birçok tanınmış̧ kitabelerin bulunduğunu kaydetmektedir.

(Itn, Antonin, VvessP. 184 Not Luc. Holsteii notae et costiagat, in Steph.’ Byz. P. 102)

Sirrhus şimdiki Corus bunun cenubu garbisinde çok uzak olmayarak bulunuyor. Bunun için Alhene buraya Syrrhestica tesmiye etmiştir. Bu mevki Hie-1 ropolisin (Munbuç) cenubu şarkısından çok uzak değildir. Syrrhestica’daki mabed-) de Dea Syria (Suriye Tanrısı) Doliche’de ise Jüpiter bulunuyor ve bunlara ibadet ediliyordu.

Samsatlı Lucianus bu abutlardan bahsederken Suriye ilahesinin arsanlar üzerinde oturmuş̧ ve Jüpiter’in de mandalar tarafından götürüldüğünü yazar.

Yine Antep Şarafeddin’a göre orta cağda çok şöhret kazanmıştır. Ve şehri bizzat ziyaret etmiştir.

Maundrell de 1699 da ziyaret etmiş̧ ve Antep için şunları yazmıştır:

Antep yüksek bir mahalde bina edilmiştir. Şatosu şimal tarafında ve Halep tarafında ve Halep’te olduğu gibi yuvarlak bir dağ̆ üzerindedir. Yalnız etrafı daha dardır. Dağın eteğinde birçok kabirler ve galeriler vardır ki buradan şatoya doğru çıkılıyor. Şatonun büyük kapıları vardır. Öyle kapılar ki icabında kapanır. Kapıları bir nevi kuadernler de (Dört köşeli mania vazifesini gören kütler) görmüştür. (1)

Antep evlerinin üçte ikisinin büyüklüğü Halep’teki gibidir. Birçok evlerinin-ikinci katları yoktur. Pazarları büyüktür. Antep’te güzel bir nevi taş bulunur ki Profil taşı olduğu zannedilir. Bazılarında kırmızı ve sarı lekeli damar bulunan bu taş nazarı dikkati celp eder.

Maundrelle göre Anticochia ad Taurumdur.

Eski coğrafyacılardan Plinius ile Plolemaus ve Pococke da aynı fikirde- dedir. (2) Pococke diyor ki: Antep iki tepecik üzerine bina edilmiştir. İki tepenin ortasından bir dere akar, şehrin muhiti üç̧ milden ibarettir. Sacur nehri şehrin yukarı kısmından yani şark cihetinden geçer. Burada su kemerleri Akeduklar da vardır. Sacur nehrinin şehre yakın kıyılarında muhacirler otururlar. Bunların Pazar ve dükkânları vardır.

(DEVAMI VAR)