Gaziantep Kolej, yüksek okulları ve bilhassa TIP FAKÜLTESİ hakkındaki bu yazıyı hazırlarken Berber Varjabet tarafından yazılan Ermenice harfli Türkçe (Ermeni tarihi) isimli eserden, Misyoner Kenaldin İngilizce (Antep tarihi) isimli kitabından, Doktor Auderer’in (Şark Kiliseleri) adlı kitabından ve Alexsandre Bezciyanın Ermenice kitablarından faydalandım.

Yukarıda adı geçen kitapları okumak için Ermenice alfabe öğrendim bir kısmını da halen hayatta olan (Antepli Ermenilere) okuttum. Bu yazımın mükemmel olduğu iddiasında değilim ileride bu işi yapacaklar için faydalı bir kaynak olduğu fikrindeyim. Eksikler için peşinden özür dilerim.

Kolej Ve Yüksek Okulları Kurulmazdan Önceki Durum

Amerikan Bord Şirketinin ilk misyonerinin Gaziantep’e 1819 yılında geldiğine dair vesikalar mevcuttur. Bu misyonerin çalışmaları ile Maltadaki Amerikan matbaası 1822 de İzmir naklonuldu burada ilk Türkçe İncil basıldı. 1831 yılında da Antep’e getirildi ve İncil basımı işine devamla 12 yılda 40.000 tane tap edildi.

Orta Doğuda ikinci kiliseler birliği İstanbuldan sonra Antep’te kuruldu (1848); Bu suretle (Kilikya iddihati)’nın temelleri atılmış oldu.

1886 yılında Maraş’a nakledilen (ilmi ilahiye) mektebi 1850 yılında İstanbul da Doktor Hamlin tarafından Anteb’e tayin olunan Zenop sayesinde kuvvetlendirildi. Zenop Hoca Londra’ya davet edilmişken Anteb’e gelmiş fizik-kimya laboratuarı kurmuş ve bazı öğrenciler yetiştirmiştir. 1854 yılında 24 yaşında ölünce yerine M. Şinayder tayin edilmiştir. 1866 yılına kadar ilmi ilahiye mektebinin başında bulunan bu zat okulun Maraş’a nakli üzerine Bursa’ya tayin olunmuştur.

İlmi ilâhiye okulunun yerine yeni bir okul kuruldu, orta derecede tetrisat yapan bu okul 1869 yılında M. Montogomeri ve M. Tropçi 1871 yılında da M. Ferri tarafından idare edilmektedir.

Kolej Ve Yüksek Okulların Kuruluşu

Gaziantep kolej kurulmasını ilk düşünenler M. Confin, Zenop Varjabet, Azarya Simit ve M. Şinayder olmuştur.

1871 Yılında 23 kiliseyi temsil edenlerin ve Amerikan Bort Şirketi temsilcisi Misyoner M. Clank’ında iştiraki ile Adana da toplanan kongrede Ortadoğu kurulması kararlaştırılan kolej ve yüksek okulun en müsait teklifi yapan şehirde kurulacağı bildirildi.

Anadolu şehirlerinden yalnız Antep ve Maraş bu teklifi benimsediler.

Maraşlıların bina, arazi, su ve kereste temin teklifine karşılık Anteplilerde binanın yerini, yapısını, her türlü teferruatını ve öğretim masraflarının yarısını kabul ettiler.

1871 yılında Boston’a yazılan teklif mektubunun cevabı 1872 yılında geldi. Bu cevapta: (Kolej ve Alî mekteplerin) Antep’te kurulmasına Antep’teki ilmi ilâhiyenin de Maraş’a nakledilmesine karar verildiği bildiriliyordu.

Bu karar üzerine 1872 yılı sonlarında M. Trobriç ile Alexsandre Bezciyan efendi önce İngiltere’ye sonrada Amerika’ya giderek oradaki derneklerden para toplayıp geldiler. 1873 yılında da Dr. Clark Amerikadan 6.000 altınlık yardım sağladı. Dışardan toplanan paradan başka Antepli Ermeniler kendi aralarında 1.600 altın topladılar. Bunlardan Kürkciyan ağa 300; Nazar ağa 100; Abit ağa 120 altın yardımda bulundu.

Binalar için lüzumlu para temin edildikten sonra yer temini ve kararlaştırması ihtilafa yol açtı.

M. Mardin Maardin Tepede; M. Katin Dülük Babada ve M. Adams şimdiki yerinde kurulmasını istiyorlardı. Sonunda M. Adams’ın teklifi kabul olundu.

Kabul edilen yer Gaziantep’in eski eşraflarından Kethuda zade TAHA efendinin malıydı. İleri fikirli, açık düşünceli bir zat olan Taha efendi para mukabili satın alınmak istenen arazisinin (100 dönümünü) okul yapılacak yerden para istemem diyerek kolej ve yüksek okul için (hibe) ettiği gibi ayrıca 90 altın para yardımında bulundu. Taha efendi tarafından hediye edilen arazi üzerinde şimdi sanatoryum da bulunmaktadır. (Alexsanbeciyan kitabı sayfa: 200)

Bina yaptırmak için kurulan heyette 4 amerikan ve 4 Ermeni vardı. Amerikan heyeti (M. Trobriç- M. Peri- M.Montgomeri) den ibaretti.

Bina yapılırken Nazarten Nikoos ağa ve arkadaşları kolej faaliyetini durdurarak toplanan para ile tıp fakültesi yerine Ruhani mektep kurmak için mücadele ettilerse de bu arzularında muvaffak olamadılar.

Yüksek Okulun Faaliyete Geçmesi

Binaların yapım işi devam ederken 11 Kasım 1871 de Kayacıkta kiralanan bir binada İngilizce öğretimine başlandı, 38 öğrencisi olan bu sınıfa Freşmen sınıfı denildi.

Kolej ve Yüksek okul binaları 1876-77 de tamamlandığı zaman yüksek kısımlardaki öğrenci sayısı 85 kişi idi.

Bina yapıldıktan sonra M. Cristicesine Bostona mektupla müracaat ederek Antep Tıbbiyesinin kapatılmasını zira bütün talebelerin bu fakülteye gelerek Maraş Ruhani mektebine öğrenci kalmadığını bildirdi. Boston’dan gelen cevapta ise tıbbiye idarecileri bu çalışmaları sayesinde bir üst dereceye terfi ettirdiler. 1878 yılında bazı Ermeni Anteplilerin padişaha şikayeti ile okul mühürlenmiş ve tetrisattan men edilmiş, fakat Maarif Nazırı Münif Paşa’nın müdahaleleri ile yeniden öğretime başlamıştır.

M. Tropriç Anadoluda gezdiği sırada iyi hekim bulunmadığmı görmüş ve öğrencilerin iyi yetiştirilmesi için lâzım gelen hususları tesbit etmişti. Fakülteye öğretmen olarak seçtiği Doktorlar arasında ilmi bilgi ve tecrübeleri bulunan Dr. Moris, Dr. Suri, Dr. Stevensen, Dr. Mardin, Dr. Bezciyan, Dr. Hamilton, Dr. Noveryalnk, Dr. Spırt gibi doktorlar sayesinde iyi doktor mezun etmişlerdir.

Bu hocalardan Dr. Hamilton 7, Noveryank 12, Spırt 19 yıl öğretim yapmışlardır.

Dr. Tropriç’ten sonra Dr. Spırt Fakülteyi idare eden ve Dr. Spırt’ın yokluğunda da Dr. Mardin idare ederdi.

Cerrahi klinik şefliğin Dr. Sarkisin yaptığı hastahanede hemşire olarak Miss Arnot, Miss Tidil, Miss Valis ve Miss Tropriç çalışmaktaydı.

Fakülte kliniği olarak kullanılan hastanede 1882-1888 yılları arasında (56.599) hastaya parasız tedavi ve (4.998) hastaya da büyük ameliyat yapılmıştır.

1887 yılı sonlarında mali sıkıntı ve kadavra için ceset bulunmadığından tıp kısmının çalışmalarına son verilmiş ve fakültede okuyan öğrenciler Amerika da YALE Üniversitesine nakledilmiştir.

Yüksek Okul İdaresi Ve İdarecileri

Amerikan Bord Misyoner Şirketi ile varılan anlaşmaya göre yüksek okul aşağıdaki esaslara göre idare edilecekti:

1- Kolej ve yüksek okul idare heyeti 8 kişi olacak ve bunlardan 4 tanesi yerli halk arasında seçimle seçilecekti.

2- Yüksek okul hakkındaki her türlü rapor ve dilekçelerin bir sureti Bostona, bir sureti de Kilikya İddiatı’na verilecekti.

3- Eksiklikler Kilikya İddihatı tarafından tamamlanacaktı.

4- Yıllık safi gelir öğretim üyeleri arasında paylaştırılacak ve zarar ziyan olursa A.B.D Boston merkezi verecekti.

5- Yirmibeş yıl tecrübe devresi sonunda Yale üniversitesi ile profesör mübadelesi yapılacaktı.

6- Öğretmenlerin maaşları ve her türlü ihtiyaçları Amerikan Bord Şirketi tarafından sağlanacaktı.

Kolej ve yüksek okulda öğretmen olarak adı geçenlerden başka bir çok profesörler vazife görmüşlerdir. Bunlardan:

Dr. Azarya Simit: 1848 yılında Anteb’e gelmiş kolej ve kimliklerin kurulmasında çalışmaktadır.

Dr. Alexsandre Bezciyan: 1856 yılında Bebek Ruhani mektebinden mezun olarak Anteb’e gelmiş, Kayacıkta hususi okul açmış, Kolej kuruluşu sırasında A. B. D. ve İngiltere’den mali yardım temin etmiştir. 1872 yılında YALE Üniversitesinde tahsile gitmiş, dönüşte profesör olmuştur.

Dr. Clark: Kolejin ilk idare başkanıdır. 1872-1888 yılları arasında vazife görmüş; bu arada mali yardım temini için Amerika’ya ve 2 defa İngiltere’ye gitmiştir.

Dr. Fleurs: 1874 yılında Anteb’e gelmiş 22 yıl vazife görmüş 1888 de Tropriç ölünce koleje başkan olmuştur.

Dr. Nikkos Sarkis: Maraş İlmi İlahisini tamamladıktan sonra 1880 de Yale Üniversitesine yollandı Felsefe-Tabiye ilahiyeyi okudu 1883 te Anteb’e gelmiş, sonradan 2 kere Avrupa’ya tetkik seyahatına gitmiştir.

Carlis Piks: 1880 yılında koleje intisap etmiş, 1833 te Paris’e hukuk tahsili için yollanmış, 1887 de dönüp Fransızca hukuk öğretmeni olmuştur. 1894 yılına kadar hocalık yapmış Killikya iddihati idarecilerindendir. Fransızcadan başka İbranice - İngilizce latince bilirdi.

M. Merilli: 1898 de Dr. Fleurs’un yerine başkan seçilmiştir.

Muratyan Efendi: İki yıl Amerika’da Müzik tahsil etmiş Anteb’e geldiğinde okula bando kurmuş, kolejin müzik öğretmeni idi.

Balyozvan Nikoos - Artin – Moris Hadikyan Nensis ve Sunun gibi profesörlerde vardı.

Antep koleji ve yüksek okulları Öğretmen ve profesörleri Robert ve Beyrut kolejlerinde olduğu gibi Amerika’dan tayin edilirlerdi.

Yüksek Okul Mezunlarının Durumu Ve Kolejde Önemli Olaylar

Yirmi iki yılda yani 1871-1893 yılları arasında kolejin yüksek okul kısmından 211 kişi mezun olmuştur. Bunlardan 30 tanesi ticaret, 31 tanesi Ruhani, 43 tanesi öğretmenlik, 46 tanesi tıbbiyeden 40 tanesi mühendislik, 22 tanesi de muhtelif kısımlardan mezun olmuş ve bu 211 mezundan 6 tanesi eşkıyalar tarafından öldürülmüştür.

1895 yılında Antep çevresindeki büyün memuriyetler Antep mezunları tarafından işgal edilmiştir.

Antep Tıbbiyesi mezunları Kiliste Londra’da - İskenderun’da Kahirede - Beyrutta ve Almanyanın muhtelif şehirlerinde Harzetyan kardeşlerin gazetelerinin 1888 yılında çıkan 49 numaralı nüshasında yazıldığına göre (Yale) de profesör olarak vazife görmüşlerdir.

Antep kolej ve yüksek okul binası 26 Aralık 1890 da yandıktan sonra 3.000 altın masraf ile yeniden M. Fleurs ve Dr. Sandırs tarafından tamir edilmiştir.

Yüksek okullar hakkındaki bu yazı 1900 yılına kadar olan kısımdan bahsetmektedir.

Kolej hakkındaki daha fazla bilgi için mecmuamızın Mayıs 1959 sayısına bakınız.

H. Uğurol BARLAS