Cemiyetin Kuruluşu:
Maarif’i İslamiye Cemiyeti ilk olarak Maarifi Mahalliye, adı altında kurulmuştu. Bu derneğin kuruluşu şöyle olmuştur:
Sene 1881.. Bu sıralarda Halep merkezinde Maarif idaresi adlı bir teşekkül var. Antep de ise sadece iki okul var. Bunlar Yetim mektebi ile Rüşdiye mektebi. Fakat buna karşılık Ermenilerin 7 tane mektepleri ver.
Bu seneler zarfında Antep’e bir kaymakam gelir. Adı Rifat Beydir. Bu zat Antep’e geldikten birkaç sene sonra ki 1895 senesinde, bir sayım sonunda Müslüman Türklerin Antep’te nüfusun çokluğunu teşkil ettiğini, fakat buna karşılık Gayrimüslümlerden daha az okulu olduğunu görür ve oldukça mütessir olur. Nihayet günlerce düşüncenin mahsülü olarak esas ilhamını batıdaki demokrasiden alan Kaymakam Rifat bey Antep Meclisi idare azalarıyla, Maarif şubesi azalarını bir toplantıya çağırır. Toplantının olacağı günde maaş alma günü olduğundan Rifat Bey toplantıdan evvel veznedarı çağırarak derhal maaşını getirmesini ister. Veznedar derhal Rifat beyin maaşını getirip verir.
Rifat bey maaşını alınca toplantı salonuna girerek elindeki bir aylık maaş tutarı olan 22 altını masanın üzerine dökerek şu konuşmayı yapar:
(Arkadaşlar örüyorsunuz ki memleketimizdeki ekalliyet mektep ve maarif hususunda bizden fersah fersah üstün ve ileridedir. Asıl memleketin sahibi olan biz Müslümanlar eğer harekete geçmezsek netice hüsrandır. Bilenle bilmeyen bir olur mu?
Binenaleylı bugünkü içtimamız bizim de bir mahalli maarif teşkilatı kurmamız içindir. Bu iş tabii her şeyden evvel paraya mütevakıftır. Karınca kaderince derler. İşte bende kendi halime göre bir aylığımın tutarı olan şu 22 altını bu hayır işi için teberrü ediyorum. Sizlerde gönlü nüzden kopanı verin)
Bu konuşma üzerine Kaymakamın bu asil hareketi oradaki heyeti galeyana getirir. Hepsi de memleketin zenginlerinden olduğu için kaymakamdan geri kalmamak üzere mali kudretlerine göre teberruda bulundular.
Bu hadiseye müteakip Kaymakam Rifat bey bir (Maarifi Mahalliye) nizamnamesi hazırlar. Bir kaç gün sonra aynı heyeti tekrar toplayarak taahhütlerini alır.
Bu nizamname gereğince de aralarında bir idare heyeti seçerler. Böylece Antep’te ilk olarak bir maarif derneği teşekkül etmiş olur.
Bu Derneğin Gelirleri Nelerdi?
Bu derneğin yaşaması içinde bazı tedbirler alınır. Her şeyden önce toplumdan gelir kaynağı sağlanır. Ayrıca kurban derileri toplanarak satılıp, parası vezneye yatırılır. Ayrıca cemiyetin bu aktif çalışması toplum tarafından benimsenerek Camilerde vaaz verilerek bu cemiyet gerek maddeten, gerekse manen desteklenir.
Bundan başka cemiyet kıymetli yerlerdeki arsaları ucuz fiata alarak buralar da dükkan ve han inşa edip bunların gelirleriylede kuvvetlenir.
Okul Yapımına Başlanması
Dernek ilk olarak eline geçen arsaların üzerine han (şimdiki Maarif hanı olan Belediye hanı) ve dükkan yaptırmakla yetindi.
Antep’te bu derneğin ilk açtığı okul yani Mahmudiye ilkokuludur. Bunun açılmasıda şöyle olmuştur:
Kaymakam Rıfat Bey’in 1311 senelerinde ilkokul çağına gelmiş Fehim adlı bir çocuğu vardır. Rıfat bey tabii olarak bu oğlunu ne Ermeni, ne de yetim okuluna verebilir. Bunun üzerine şimdiki hükümet binasının önündeki boş bir arsayı satın alıp buraya iki katlı muazzam bir bina diker. Bu binanın alt katı karakol üst katı ise okul olur. Bu okulun adına da (Mahmudiye İlkokulu) denir. (Bu muhteşem bina Antep harbi zamanında Ermeniler ve top atışlarıyla yıkılmıştır.
İşte bundan sonradır ki derneğin eline çok miktarda para geçmesi sebebiyle hızla okul yapımına başlanmıştır. Bunlar dan bazıları: Balığlıda, İki kapılı hanın yanında ve Tabakhanede Alinacar Camiinin içinde okul açmıştı. Bundan başka yüksek okul kademesinde olan Rüştiyeyi tamir ettirmiştir.
Burada şu önemle belirtilmelidir ki bu okulların bütün masrafları, öğretmenlerin aylıklarını yine bu dernek öderdi. Ayrıca yüksek tahsil yapmak isteyen kabiliyetli öğrencileride Amerika’ya tahsile kadar gönderirdi.
Maarifi Mahalliye Derneği’nin Gelişmesi
Antep Maarifi Mahalliye Cemiyetinin esas gelişmesi Kaymakam Kamil Bey zamanında olmuştur. Bu zaman 1902’se nesinde başlar.
Bu devirde Halep Valisi Mecit Bey Halep Maarif Müdürü Mahmut Celalettin Bey. Antep Kaymakamı ise Kâmil Beydir. Yine bu devirde Antep Maarifi Mahalliye komisyonu şu zatlardan müteşekkildir:
Reis Kaymakam Kamil Bey
Üye Mazlum Efendi
Üye Hacı Osman Efendi
Üye Nuri Bey
Üye Abdülkadir Efendi
Katip ve Veznedar Yasin Efendi
Bu tarihte idare edilen okullar ise: Mahmudiye mektebi, Mecidiye mektebi, Hamidiye mektebi, Selimiye mektebi, Orhaniye ve Orul mektebidir.
Kâmil bey Kaymakam olarak Antep’te tam 2 sene kalmıştır. Bundan sonra 1904’de Antep’e kaymakam olarak Halep Maarif Müdürü Mahmut Celalettin bey tayin edilmişti. Mahmut Celalettin beyin zamanındaki Maarif Komisyonu ise şöyledir:
Reis Kaymakam Mahmut Celalettin Bey
Üye Mazlum Efendi
Üye Hacı Osman Efendi
Üye Abdülkadir Behçet Efendi
Veznedar Halil Efendi
Bu komisyon zamanında okul yapımına daha da hız verilmiş ve Antep’te ilk mektep sayısı 10’a yükselmişti.
Şöyle ki; Bu devirde yapılan mektepler: Ferhadiye mektebi, Süleymaniye mektebi, Lohan mektebi ve Osmaniye mektebidir.
Bundan başka Antep’de bir ana mektebi vardır. Adı Pazarbaşı Nuri bey ana mektebi açılmıştır. Buna Rüştüye ve yetim mektebi ile İmam Hatip Okulu eklenince okul sayısı 15’e çıkar.
Maarifi Mahalliye, Maarifi İslamiye Oluyor:
Bu devrelerden en az sonra Antep evvela İngilizlerin, sonra da Fransızların işgali altına girince, Antep’e öç almak üzere gelen Ermenilerin Antep Maarifi Mahalliye cemiyetinin mallarına sahip çıkması üzerine, o zaman Maarifi Mahallivenin başında bulunan Antep Mutasarrıfı Celalettin beyle ilk öğretim müfettişi Fettah bey Ermenilerin bu isteğine dirsek çevirip «bu cemiyet Maarifi Mahalliye değildir. Maarifi Mahalliyeyi İslanıiye Cemiyetidir.» demesi üzerine halkın «Ellik Ermenisi» dediği bu Ermeniler bu isteklerinden karşılarına zorlu kimseler çıkınca vazgeçtiler.
Maarifi Mahalliyeyi İslamiye’nin Tasfiyesi:
Antep Maarifi Mahalliyeyi İslamiye Cemiyeti önüne gelen bütün zorlukları yenmesini bildi. Hatta savaş bile.
Türkiye Cumhuriyeti ilan edildikten sonra 926 senesinde Gaziantep’e Vali Talat bey getirildi. Ayrıca yine bu devrde bir de Maarif Eminliği teşkilatı kuruldu. Antep Maarif Eminliğine de Besim Bey isminde birisi getirildi.
Yine aynı zamanlarda olacak mahalli Maarif teşkilatlarının feshine ve mallarının muhasebeyi hususiyelere devredilmesine dair çıkan kanuna dayanan Valilik ve Maarifi İslamiye son çareyi Ankara’da teşekkül eden Türk Maarif Cemiyetine bağlanmakta buldu. Böylece Antep maarifi mahalliyeyi İslamiye cemiyetinin adı “Türk Maarif Cemiyeti Gaziantep Şubesi” oldu.
Bu sıralarda bu şubenin reisi Avukat Şefik Barlas idi. Şefik bey de Antep maarifine çok hizmette bulunmuş bir zattı.
Fakat Vali Talat beyle Maarif Emini bu derneği tasfiye etmeyi kafalarına koymuş ve bunun içinde uğraşıyorlardı. Derneğin mallarını satacak komisyonu dağıtacaklardı. Ama buna Şefik bey şiddetle karşı koyuyordu.
Sonunda Vali Şefik beyi başkanlıktan azletti. Yerine de o zamanki ilk tedrisat müfettişlerinden Raşit Beyi getirdi. Komisyonunda dağıttırarak yeniden Reşit bey tarafından kurdurdu.
Bundan sonra Vali ihtirasları gerçekleştirerek cemiyetin bütün mallarını satıp göndermeye başladı. Bu paralarla Bursada Türk Maarif Cemiyeti bir kolej açtı ve her sene bir Antepli talebeyi bedava olarak okutacağına Anteplilere söz verdiyse de sonunda yalnız bir sene bir Antepli talebeyi okuttu ve ertesi senede Antepli parası ile yapılmış bir koleje hiç bir Antepli talebeyi koymadı.
Eğer bu dernek o zamanlarda bir idarecinin ihtiraslarına kurban olmasaydı zannederim, Gaziantep öğretim de en arkadan beşinci değil, en önden birinci olurdu. (Akyol)
