(Sayı 9’dan devam)
M. Ö. 1200 yıllarında merkezi Orta Anadolu’da bulunan Büyük Eti Devleti yıkıldıktan sonra Güneye çekilen Etiler burada bir çok küçük Eti krallıkları kurmuşlardır. Bunlardan Gaziantep havalisinde, Kummuhi kırallığı görülür. Devletin hudutları Gaziantep’ten Samsat’a kadar uzanmakta idi. Gaziantep şehri içinde bulunan bir saray kapısı kalıntısına ait hiyeroğlifli ve kabartmalı bir taşın bulunuşu bize bugünkü Gaziantep şehrinin Kummuhi devletinin merkezi olduğu fikrini yeriyor. Asurlar kuvvetlendiği zaman M. Ö. 900-700 arasında Aramiler, Asurlar ve diğer mahalli krallıklar arasında meydana gelen şiddetli savaşlara Kummuhilerinde katıldığı görülmektedir. Markasi (Maraş), Hatena (Hatay) Samal (Zincirli) ve en son olarak da Karkamış Asurların eline düştü. M. Ö. 799 da Asur II. Sargon son Kummuhi kralı Mutalluyu ortadan kaldırdı. Devletini Asura bağlı bir eyalet haline koydu. Fakat Kummuhi ismi devam etti. Bu sefer Asur idare merkezi Dülük Babada kuruldu. Bu tepede hava tanrısı (Karkunt)’un meşhur tapınak yeri de bulunmaktadır. Dülük Baba tepesi bütün havalesine hakim bir yüksekliktedir. Onun için Asurlular Askeri ve idare-i merkezlerini oraya kurmuşlardı. M. Ö. 605 yılında Asur Devletinin çöküşüne kadar Kummuhi bir Asur devleti eyaleti olarak kaldı. Sonra burayı M. Ö. 545 tarihinde İran kralı Kiros zaptetti. Ahemenit satraplarının idare merkezinin de gene çıkan tarihi belgelere göre Dülük Baba olduğunu görüyoruz. Bu satraplar eski Kummuhi ananelerine bağladıkları bir asilzadeler hanedanı kurdular. Büyük İskender’in Pers Devletini yıkmasından sonra Kommagene denen Kummuhinin mahalli kralları kendi menşelerini satrapların hanedanından neş’et ettirdiler.
O zamanlar Kommagenenin merkezi Dülük Baba Samsat’da bulunuyordu. Fakat Dülük Babanın dini kıymetinin ve Tarkuntun önemi devam etti. Şimdi (Dolichenus) diye söylenen kültür Roma’ya kadar intikal etti. M. S. 72 tarihinde burayı eski Kommagene hanedanını bertaraf ederek Roma idaresine bağlı olan Suriye devletine eklediler.
Dolichenus mabuduna izafeten bu şehre (Doliche) denir. Bizans kaynaklarında bu şehrin adı (Teluk, Tulupa) şeklinde, Arap kaynaklarında (Daluk) şeklinde geçer. Türkler ise buraya (Dülük) derler. Orta çağda kıymet kazanmış olan şehrin yerinde bu gün Dülük Baba adı verilen bir köy vardır.
Dülük, Asur, Roma, Bizans idaresinde bulunmuştur. Burasını Bizanslardan Hazreti Ömer’in Komutanlarından (İyaz b. Gannam) Arap orduları almıştır. Daha sonra İslamlardan tekrar bizanslara geçmiştir. Harun Reşit zamanında Bizanslardan tekrar müslümanlara geçmiştir. Gaziantep’i Harun Reşit Avasım şehirlerine katmıştır. Gaziantep uzun müddet müslümanların idaresinde kalmıştır.
Türkler buraya 11. Asrın sonlarına doğru Malazgit savaşından sonra yerleştiler. Alp Arslanın komutanlarından Afşin tarafından Dülük zapdedildi. Daha sonra Anadolu Selçuklu Sultanı Süleyman Şahın 1084 tarihinde idaresine geçti. Sonra Maraş Senyörüne tabi olmuştur. Daha sonra burasını Konya Selçuklu Sultanı Kudüs kralı Baudavinden aldı.
1270 tarihinde bütün Anadolu gibi burası da Moğol istilasına uğradı. Mısır hükümdarı Tahir Baybars burasını Moğollardan tekrar aldı. Baybars ölünce şehir Dulkadır OğulIarının eline geçti. Dülük şehrinin (1397-1398) tarihlerinde ehemmiyetini kayıp ettiği ve merkezin Ayıntab’a nakil edildiği görülüyor.
Uzun müddet Dulkadır - Oğullarının elinde kaldıktan sonra Yavuz Selim’in Mısır seferi sırasında Yunus Bey Ayıntap evvela Maraş eyaletine bağlı bir sancak merkezi halinde teşkilatlandırıldı. 1790 tarihinde Celalilerin isyanı üzerine burası taarruza uğradı. 1818 tarinde Hurşit Ahmet Paşa Halep Valisi iken Burası Halep’le bağlandı. 1839 tarihinde Nizip harbinden sonra Mehmet Ali Paşanın eline geçti. Mehmet Ali Paşa buradan çekilence tekrar Osmanlı devletinin bir parçası olarak kaldı. 1913 tarihinde müstakil sancak oldu. 1919 yılına kadar Osmanlı İmpartorluğunun sancağı olan Ayıntap 19 Ocak 1919 tarihinde İngilizierin, 5 Aralık 1919 tarihinde Fransızların işgaline maruz kaldı. 25 Aralık 1921’de Anavatana kavuştu.
B.M.M. 1921 tarihinde 93 sayılı kanun ile Ayıntap ismini Gaziantep’e çevirdi. 1924 tarihinde Vilâyet oldu.
(Belediye İmar İşleri Tarih Komisyonu tarafından meydana getirilmiştir.)
Sabahat ARADGÖĞÜS
Cemile KORAL
