GAZİANTEP DİLİ

Kategori: Kültür
Konu: GAZİANTEP

Son tetkiklere göre tarihi, Etilere kadar çıkarılmış olan Gazi- antebin «helisi de o zamandanberi Türktür. Bu sebeple çok eski öz Türkçe kelimeler halâ Halk dilinde yaşamaktadır. Gaziantep Halkevi reisi ve Lise edebiyat muallimi Ömer Asım bey Gaziantep dilinin bütün hususiyetlerini tetkik ederek Gaziantep dilinin tetkiki adlı bir kitap yazmıştır. Bu kitap Halkevi dil, edebiyat, tarih şubesi neşriyatının birincisi olarak 1933 senesinin birinci teşrininde Gaziantep Halk fırkası matbaasında basılmıştır; 214 sayfadan ibaret olup 1200 mahallî kelimeyi, 350 mahallî darbı meseii, mahallî lahika, fonetik, gramer, şive hakkında 140 kaideyi ve bütün bahisler için 1500 misali ihtiva eder.

Gaziantep lehçesinin muhtelif sahalardaki hususiyetleri gösterilirken İstanbul lehcesile mukayesi yapılmıştır.

Bu eser, Türk dili Tetkik cemiyeti tarafından çıkarılan Tarama dergisinde 150 kaynaktan 3 numaralısı olarak gösterilmektedir.

Kitaptaki dokuz faslın her birinden bazı nümuneler alıyoruz.

I-Mahallî fonetik:

Ahenk kaidesi Gaziantep dilinde daha az bozulmuştur; birkaç misal:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Hangı	Hangi
Alma	Elma
Sokaktakı	Sokaktaki
Zalım	Zalim
Afat	Afet
Bakça	Bahçe
Zere	Zira
Terezi	Terazi
Nuru	Nuri
Kavırmak	Kavurmak
Karpız	Karpuz
Oturuy	Oturuyorum
Geliy	Geliyor

(K) harfi bazen Arapçanın noktalı (H) si gibi bazen de (g) gibi telâffuz olunur:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Gaba	Kaba
Guyu	Kuyu
Ohumak	Okumak
Yahın	Yakın
Asger	Asker
Gendi	Kendi

Nunî (kef) yerine genizden telâffuz edilen bir (kef) kullanılır;

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Deiz	Deniz
Bi	Bin
Geldi	Geldin
Seni	Senin

Gaziantep lehçesinde (e) ile (i) arasında bir nevi (e) vardır:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Sel	Sel
Beş	Beş
Elçi	Elçi

II-Mahallî gramer kaidelerinden:

Kaidelerin teferruatım almayarak yalnız karşılaştırılmış bazı ke limeleri alıyoruz:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Gelmişik	Gelmişiz
Gelirik	Geliriz
Geleceğik	Geleceğiz
Gelek	Gelelim
Geliym	Geliyorum
Gelme	Gelmeyin
Gelsi	Gelsin
Yiyesim yok	Yemek arzum yok
Bilmeziye	Bilmeyerek
Göresimek	Göreceği gelmek
Ahmet gelik	Ahmet gelmiştir
Gencelmek	Gençleşmek

III-Mahallî ekler (lâhikalar):

İ : Fırfırı, Tintini

Celik : Kapıcalık, üstecelik

Dek : Gürpdek, tarpadak

Ge : Yeterge, düşerge

Gel : Pişgel, görgel

Mik : Kesmik, kazmık

Ngi : Dişengi, depingi

Si : Yanıksı, susu

Se : Yağsamak, etsemek

Sek : Ölümsek, çöksek

IV-Umumî eklerle yapılmış mahallî kelimeler:

Ç : Geliç, güleç, kekeç

K : Bezek, kesek, yamık

T : .Ölet, evet, ugart

Cil : Ölümcül, ağcıl, evcil

Gi : Keski, küskü

Lek : Aşılak, avlak

Ti : Göverti, yeşerti

Ntu : Buluntu, derpelenti

V-Mahallî şiveler:

Birkaç misal:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Geldiler mi ola?	Acaba geldiler mi?
Ali ettikleyin	Alinin dediği gibi
Heder oldu	Araya gitti
Başkaka	Sureti mahsusada
Burun boğaz etmek	Surat asmak
Emiş yakış olmak	Can ciğer ahbap olmak
Ne idiği bellisiz adam	Ne olduğu bellisiz adam
Koşa yaşayasınız	Allah çiftinizi ayırmasın

VI-Kelimelerin kullanılışındaki hususiyetlerden:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Palta	Balta
Barmak	Parmak
Datlı	Tatlı
Tiken	Diken
Mövsüm	Mevsim
Böcük	Böcek
Kekiç	Çekiç
Çezmek	Çözmek
Körge	Gölge
Eyle	Öyle
Süzek	Süzgeç
Yasdı	Yassı
Nicoldu	Ne (nice) oldu
Nişlemeli	Ne yapmalı

VII-Temsil olunmuş ecnebi kelimeler:

Gaziantep Dilinde	İstanbul Dilinde
Carcur	Şarjör
Kankıran	Kangıren
Alidola	Alaiddevle
Ayayda	Ayodin
Tahtalı	Tahtani
Alamaşa	Elmeşale
Ellam	Allahu alem
Alleben	Aynülleben
Lahmacın	Lahim alelacin

II-Mahallî kelimeler:

Gaziantep’te halen kullanılan öz Türkçe kelimelerden eski Türkçe metinlerde tesadüf edilenlere yine bu eski eserlerden misal getirilmiş; bu suretle Gaziantep Türkçesinin esalet ve kıdemi ispat edilmiştir.

Bazı misallar:

Anaç: Piliçlikten çıkmış, ana olacak hale gelmiş kuş.

Arıca: Temiz. § Divani lüğatüttürkteki darbı mesellerden;

Sert nink azukı arıg bulsa yol uza yir.

Yani tacirin azığı temiz olsa yol üstünde yer.

Kitabı Dede korkuttan: Arı sudan aptes aldılar.

Arık: Üstü açık olan su yolu. Divanı lüğatüttürkteki barbı mesellerden:

Ağılda oğlak togsa arıkta otı unar:

Yani ağılda oğlak doğsa arıkta otu biter.

Bavrımak : Bir işte çok kullanılmak ve yüz bulmak neticesi olarak azılanmak; kimseyi aldırış etmemek (esasen köpekler hakkındadır; mecazen insanlar için de kullanılır.) § artık bavınmış, kimseden korkacağı kalmamış ki.

Berk: 1: katı, sert şeftalileri ham koparmışlar, o kadar berk ki adeta diş geçmiyor. 2: süratli § o kadar berk yürüme, yetişemiyorum. Berk kaçan atın boku seyrak düşer— darbı mesel. 3: maddî ve manevî sağlam.

Berkitmek: sağlamlaştırmak, tahkim etmek § Kitabı Dede korkuttan: ağılın kapısını berkitti.

Büydüz: Kanbur.

Cip: pek ziyade: cip çok.

Çeâlemek: bir istirap sebebiyle köpek ince sesle bağırmak (çene aslından olmalı) § Kitabı Dede korkuttan: köpek çenledi.

Çala: 1: (elbise hakkında) kullanılmış; yarı eski § çala bir fistanından başka giyeceği kalmadı. 2: “birçala” bir hesaba göre, belki, biraz § birçala bugün misafirlerimiz gelecek. § bu çocuk birçala bizim Süreyyaya benzer.

Çiğn: omuz § Kitabı Dede korkuttan: çiğni kuşla cübbe don vergil bu oğlana.

Çirtik: 1: üzüm salkımının üç dört üzüm tanesini hamil olan küçük parçası bir çirtik üzüm versene 2: çirtik çalma.t: orta parmağı baş parmağa bastıktan sonra kaydırarak el ayasına çarpıp ses çıkarmak. 3: tırtık, bakır kapların kenarındaki tırtık. Çirtikli tas, çirtikli sahan.

Çövmek: aşağıdan yukarıya doğru kalkmak yılanın çövmesi silahtan çıkan kurşun çöver. çocuk işerken çövdürür. Çocuk sürünme devresinden sonra ilk günler bir kaç saniye ayakta durur buna “çöve durmak” denir ve çocuğu buna teşvik için ‘’çöve, çövel ’’ diye bir talep hitabı yapılır.

Esen: salim § sağesen geleydi de bir sene sonra geleydi

§ Divanı lûgatüttürkte bu kelimeyi ihtiva eden şu darbı mesel vardır: esende ifek yok: (selâmet istersen aceleci olma.)

Evirgeç : ekmek saç üstünde pişerken çevirecek alet ki tahtadan doğru bir kılıç şeklindedir.

Evmek : acele etmek. Divanı lûgatüttürkte ayni asıldan çıkmış kelimeleri ihtiva eden çok darbımesellere rastlıyoruz; ezcümle.

İfek sinkâk sütkâ düşer even Sinek süte düşer. ifek efkâ tek mas: Acele eden eve vaımaz. buçmeser boz kuş tutar ifmeser ürünk kuş tutar: dar gönüllü olmayan er boz kuş tutar; evmiyen er en iyi kuş tutar.

Fenikmek: içi geçmek açlıktan fenikmek sıcaktan fenikmek.

Genzek: burundan söyliyen hım hım.

Germeç: çamaşır ipi (gerildiğinden)

Karimek: Kadın ihtiyarlamak. (Kocamak yalnız erkeğin ihtiyarlaması için kullanılır.) Divanı lûğatüttürkte kadın ve erkeğin ihtiyarlamasına şamil olmak üzere bu kelimenin kullanıldığını görüyoruz. Darbımeseller:

Acıglıg er şabuk karimas:

Açları doyuran er çabuk ihtiyarlamaz.

Kar karisin kim bilir kişi alasın kim tebar:

Karganın ihtiyarını kim bilir. İnsanın iç rengini kim anlar.

Aslan karisa sıçğan utm güzazur

Aslan ihtiyarlarsa sıçan deliğini gözetir.

Kan öküz belduka korkmas.

Koca öküz baltadan kotkmaz.

Kitabı Dede Korkut’taki şu misallerde “dişinin kocaması” yerin de kullanılmıştır:

Mere kâfir Kazanın anası kariyüptür, oğul vermez. Şehbaz atlar kariyüptür, kulun vermez.

Karmak: akan su, önündeki bir mania sebebi ile yükselip geldiği, tarafa döğıu kabarmak (karın ve kargbu asıldan olmalı.)

Kulun: tay, at yavrusu. Divanı Iügaîüttürkteki şu darbımeselde; de ayni kelime kullanılmıştır:

tulum anutsa kulun bulur tulum unutsa bulun bulur:

silâh hazırlanırsa tay bulunur -silâh unutulursa esir olunur.

Bu kelime, Kitabı Dede Korkut’da da görülüyor. Şahbaz atlar kariyüptür kulun vermez.

Kuzey: güneş görmeyen, şimale karşı olan yer. Bu kelimeye Divanı lûgatüttürkte dahi rasgeliyoruz; şu darbımeselde olduğu gibi:

Kuzda kar eksumas koyda yağ eksumas:

Kuzeyde kar eksilmez koyunda yağ eksilmez

Nezelmek: kumaş nevinden şeyler aşına aşma delinecek hale gelmek. pantolonun dizi nezelmiş.

Olmak: felah bıilmak. Divanı lûgatüttürkteki:

(tikmakinca unmas tilamakinca bulmas: dikmeyince bitmez, dilemeyince olmaz.) darbımeselinde görülen unmas kelimesinin ayni şey olduğunu zannediyorum.

Ölçermek: 1: tahrik ve teşvik etmek § çocuğu ölçerdiler o da gitti, vurdu. 2: lambanın fitili üzerindeki közü düşürerek daha çok aydınlık temin etmek. 3: harman döverken, dövenin altındaki dairevî sapların üzerine kenardan sap atmak; devlipte dövülen bulgurun taş altından kenara taşanlarını ayni şekilde taşın altına atmak.

Pürçek: zülüf, kâkül Kitabı Dede Korkuttan: ağ bürçeklü karinin südün... ağ bürçeklü izzetlu canım ana ağ bürçeklü anan yeri bihişt olsun.

Sasımak: sebzeler ve bilhassa soğan taravetini gaip edip bozulmak. § soğanı kıydı, üç saat öyle bıraktı, sonra da sasımış diye salataya koymadı, (“sası kelimesi de sıfat olarak kullanılır.) Kitabı Dede Korkutta “sası dinli kâfir, tabiri vardır.

Sin: mezar ben sinime bok kazanamam; sağlığımda işimi temizlemeliyim sinine sıçtığım-sövme. (Gaziantep’te Sinler mevkii vardır.)

Divanı lûgatüttürkteki darbımesellerden yelinkuk menkkû tirilmas sinka girüp geru yenmas: insan ebedi yaşamaz, kaçre girince geri dönmez.

Toklu: bir yaşını bitirmiş erkek koyun Kitabı Dede Korkutta da kullanılmıştır. Semiz koyun arık toklu senin kapından kâfirlere vermedim. Divanı lûgatüttürkte Utoklu” “altı ayını bitirmiş erkek koyun„ deye tarif edilmektedir.

Tölep: uygun, muvafık, doğru cihet yazı takımının yeri münasebetsiz; kalemi batırmak için tölebime gelmiyor ağır değil amma tölep siz verdiniz iyi tutamadım, düşecek.

Utlu: 1: ut, küşüm eden, utanan 2: ut küşüm edilecek olan, kendisinden utanılan utlu misafir.

Kitabı Dede Korkuttan aldığım şu misalde dahi ikinci manada' kullanılmıştır. Evine yabandan utlu konuk gelse.

Ütmek: kıl ile örtülü şeyi aleve sokup çekmek suretile kılını yakmak. Kelle ütmek: koyun başı ütmek.

Yonko : Aksi şada. Divanı lûgatüttürkteki darbımesellerden: yazmas atım yağmur, yangılmas bilka yanko:

Şaşmaz atıcı yağmur, yanılmaz bilici yanko.

Yazı: düz sahra, kır, ova. Divanı lûgatüttürkteki darbı mesellerden:

Yazıdaki süflin ezerkeli efdaki tekagu ıcgınma:

Yazıda buri ulısa efta it bağrı tertişür:

yazıda kurt ulusa evde itin bağrı acır.

Kitabı Dede Korkuttan: evin tayağı odur ki yazıdan yabandan eve bir konuk gelse…

Yitik: kaybolan şey. Divanı lûgatüttürkteki darbımesellerden*. § yitiklik anası koyun acar!

yitiği olan anası koynunu arar.

Yiyim: rişvet yiyim vermek yiyim yimek.

Yirtlaz: göz kapaklarının, daha ziyade alt kapağm bir yara nedbesi sebebi ile aşağı çekilmesinden iç taraftaki kırmızı tabakası çirkin bir şekilde görünen göz ve gözü bu arızaya uğrayan adam.

Ali’nin yanağında bir Antep çıbanı çıktı; gözü yirtlaz oldu. Yirtlaz Fatma.

IX-Mahallî darbı meseller

Bazı misallar:

Acın koynunda ekmek eğleşmez.

Ağız yer yüz utanır.

(Divanı lûgatüttürkte şu darbımesel yazılıdır.

Ağız yisa göz uyazur:

ağız yese göz utanır.)

An bani bir kozla o da çürük çıksın.

Arıca etek, kuruca yatak.

Avrat malı, kapı mandalı.

(Girerken çarpar kafana, çıkarken çarpar kafana.) Babasının yediği koruktan oğlunun dişi kamaşır.