Elhasıl bu şehrin methinde lisan kasırdır.
Bunda olan ulemanın vefreti bir diyarda yoktur .... Reşit ve necip sıbyanı olur.... Gerib dost, erbabı marifetten, halim ve selim halkı vardır. Bir muhabbet ve müsveddece üzere ihtilât ederler kim sair bûldan kavmi anlara gıpta ederler. Ve her hanede bağ ve bağca ve havuz ve şadrevan selsebiller revan olup gûnagûn servü çinar ve limon ve turunç ... ile müzeyyen bir şehri şirindir. Abu havası lâtif şehri azimdir ... ve bu şehrin abu havasının letafetinden halkın renk ve ruyları hamret üzeredir. Keferesi yoktur .... ve cümle hanedir .... ve 8067 toprak ve kireç örtülü mamur ve âbadan sarayı âlilerdir. Nice hanları dahi vardır, Cümle çarşıya pazarı taştır... Nehri sacur Batal üyük naın mahal altından huruç edip ... Halep şehrine revan olur .... Uşrü sultani verir yetmiş bin müseccel bağdır, ve doksan üç kere yüz bin ve kırk altı bin tiyektir. ve cümle canibi erbaisinde dağlar bağlar ve halkı sağlardır ... ve cümle halkı şirin yediklerinden şirin söylerler.
Elhasıl bu şehrin methinde lisan kasırdır.
Gaziantep tarihini hazırlamakta olan Ankara Arkeoloji müzesi müdürü Bay Hikmet Turhan, Gaziantep’e dair bir çok vesaik toplamış bulunuyor. Bunlar arasında Evliya Çelebi seyahatnamesinin Antep halikındaki sahifeleri de var. Bilahare tarihte intişar edecek olan bu sahifeleri şimdiden Broşürümüze alıyoruz:
Evliya Çelebi seyahatnamesi cilt: 9, S: 79 .Beşir ağa kütüphanesi, numara 452
(Üstteki Revan köşkü nüshası ile karşılaştırılmıştır.)
Kadimi evvelde Kayseri Rum şehirlerinden bir şehri kadimdir. Badehu Hazreti Ömer Radıyallahüanh hazretlerinin zamanı saadetlerinde (hilâfetlerinde) otuz bin Arap askerine Esvet ibni Mıkdad[1] hazretleri serdarı muazzam olup bu Antep kalesin yedi ayda Vere [2] ile Cimcime [3] padişahin elinden fethedip Çimçime cümle askeri ile Maraş’a varıp darülkarar edeyim sandı. Alakap Maraşı dahi Çimçime şahından alıp kararları Darülbevar [4] oldu. Ve vilâyeti Aymtap darülislâme zammolup günbegün mamuru âbadan olup teessüsüne (manası anlaşılamamıştır) tarihinde Sultanı Mısır Tahir Her Baybars hükmünde idi. Bismillah Tahir Baybars dari bekaya rihlet edince hilâfet [5] âli Zülkadriyeye nasip olup Sultan Alaiddevle Maraş ve Antep ve Halep sultanı oldu. Ama esas devletleri zayıf olmak ile ol asırda İspanya küffart fürce [6] bulup Kudüs, Şam’ı ve Halebi, Antep’i istilâ etti. Seksau bin küffari şeyatin ve tevabii mealin ve lâin ile Antep’e karip Tumtum [7] ovası nam mahalde Kara heyme ve hargâhları [8] ile mezbur Çeragâhta [9] bibakü biperva [10] meksedüp [11] Antepten biyüşera ederlerdi. Beri Maraş canibinde Sultan Alaiddevle cümle âyan ve vüzera ve vükelâsı ile meşveret edüp aya bu kâfiri bedkârı nice dünya sahifesinden vücutların hakkedelim. [12] Buyurduklarında meğer bir akılü dânâ kâr âzmude bir ihtiyar veziri var idi. Hile ve füsünda mahir ve reyü tedbirde kahir idi. Ser ağaz [13] edup:
Serefrazı cihan olmak nedenlû hun feşanlıktır. Sipahiler içinde hile dahi pehlivanlıktır.
Deyu bu ebiyatı terennüm ettikte Sultan Alâiddevle bu fende cümle rey ve tedbir senin olsun. Hemen iş gör. Deyu ferman etti. Veziri hümanazir serbezemin [14] edüp tedbir ve tedarike şürû etti. Meğer Alâiddevlenin yedi şehbaz tiivana şeh zadegânları var idikim yedisi yedi iklime sipahsaları [15] muazzam olup ekalimi sebayı seb’ai sayyarevar devran edüp ganimin (salimin) merkezlerinde kutbu deccal [16] misal sabit olmaya istihkakları var idi. Filhal yedi şehzadeye yidişer bin mü- sellâh ve mürettep esbi sabareftarlı [17] asker verüp ve her birine yedişer kat mihterhane [18] verüp alem ağyardan bihaber iken ve cümle küffar Tumtum sahrasında mest medhuş iken yedi şehzade yedi koldan ve koca vezir sekizinci koldan cenk tablma turralar [19] ve nefir, [20] kös [21] ve nakkareler [22] zarblar urulup yedi şehzadenin her biri kûhü şecaatte sam ve Neriman ve vadii heybette yedi başlı sûban [23] misal olup vakti şafiide [24]yek dil yek cihet turfatüiayn [25] içre sadayi Allah Allaha reha buldurup (Kassabı cömerd küçeği misal) küffare öyle bir dendanı tiyğ çekerlerkim sahrayı Tumtum cesedi insan ile şeceri vakvak [26] ziline dönüp ol feza deryayı hun olup bakiyyetüssüyuf olan küffarı duzahkarar Ayıntaba firar edüp geldi geldi ha deyüp Ayıntaba müstevli olan küffar dahi G. Antepte karar edemeyüp Ayıntabın hali ve muattal bırakıp Antakyaya firar ettiler. Andan yedi şehzade yedi yarığaran Ayıntapta karar edip yine ibadetgâhlarda âyini Muhammedi olup nice mülûklar mutasarrıf olmuştur.
Badehu 921 tarihinde sultani Mısr Elmelikil gavri hükmünde iken Sultan Selim şahi evvel Mısır fethine giderken savlet
(heybet)şehinşahinin bimuruubundan [27]922 tarihinde Ayıntabın
Ayıntabın kale miftahları Yunus paşa destile padişahı cemmi azamate teslim edup Maraş eyaletinde sancak olunmak ferman olundu. Paşanın tarafı padişahiden hası hümayunu 245130 akçadır. Cümle hasları subaşılıktır. Bunlardan senevi cürüm cinayeti ve salp siyaseti ve badühavası ile bervechi adalet kırk altı ve elli bin kuruş hasıl olup beş bin akçada bir cebeluları ile cümle sekiz yüz asker olup memur olduğu sefere gider. Ve sancağında 9 serbest zsamet ve 119 adet tezkirelu timardır. Bunlar dahi kanun üzere cebeluları ile iki bin asker olup Alaybeyisi ve Çeribaşısı sancağı altında mevcud bulunmak şartile sefere is terler ve paşasının ordusunda konup göçerler, ve sipah kethüda (yeri ?) ve yeniçeri serdarı ve dizdarı(1) ve neferatı ve Şeyhülislâmı beş yüz akça molla payesi ile sancaklı aba taşır ye Nakibüleşrafı ve âyân ve eşrafı ve ulema ve sulehası ve eimme ve hutabası. ve meşayıhı vardır ki bunda olan ulemanın vefreti bir diyarda yoktur ve beş yüz akça payesile şerifi kazadır. Mevleviyettir. ve nahiyesi cümle 107 kuralardır. Senevi on iki bin kuruş hasıl olur, ve tahti eyaletinde cümle kazadır. Evvelâ kazayı tahti Ayıntab ve kazayı Tılbaşar ve kazayı Birecik bir konak baiddir.
Şehri Ayıntab cümle 32 mahalledir ve 8067 toprak ve kireç örtülü mamur ve âbadan sarayı âlilerdir, ve cümle 840 adet mihrabdır. ve cemaatı kesireye malik Araste meydanında Boyacı oğlu camiidir. ve uzun çarşu içinde Tahtalı cami gayet musanna ve müferrah binayı âziynı, kübbei âlileridir, ve mihrab ve menberi tarafı kadim ve dilküşa camidir, ve iki kapusu var. Biri sağında çarşuya nazır ve biri kıble kapusu üzerindedir. Tarihi budur:
Ammere hazel camiuşşerifi lilenam
Osman paşa emirül ümerayı kiram
Vakae tarihehu min hatifi gaybül enam— sene 971
Mescidün essese alettakva ve bililham — sene 986(*)
Ve Bey camii Din kapusu üzere celi hatile: Lâilâhe illallah Mehammedürresûlullah Ve anıtı altında yine beyaz mermer üzere böyle merkum ölmüştür: Tarihü balâ
Çünkü etti ol kerimü ol muta
Bu bina hatmin müyesser (yek rüba)
Geldi banki tarihi için bina
Cennet oldu bunun ahiri biniza
Ve Tabahane (Dabağhane) cisrinin karşu canibinde Ali naca camii ve onuıı kurbünde Eyyupzade camii ve Hayık baba Sultan merkadi kurbünde Molla Ahmed camii ve yine ana kari b su kenarında Müftü camii ve Daynncık cımii ve Alay bey camii ve Pişmaniye camit ve Şehreküslüde Ağa camii ve Ramazan efendi camii ve Şeyh efendi camii, Tabahane (Dabağhane) camii, Handaniye camii, Sultan Alaiddevle camii ve İç kale camii bunlardan maada yüz kırk mihraba varınca m es a ciddirler. Ve har camide birer medreseden maada cümle medresedir. Ve her birinde birer mescid mukarrerdir ki cemaatle- anlarda dahi ibadet olunur.
Evvelâ medresei Mibaliye (1)[28] ve Alinacar ve Medresei tahtalı (2)[29] Ve Balı paşanın Şeyh medresesi ve Molla Ramazan medresesi ve Tabahane (Dabağhane) medresesi meşhûru a fak Hayratı azim ve Evkafı kadim medreseler bunlardır. Maada, onar, on beşer hücreli bu kadar kârkir binayı azimler değildir ve yedi adet daıülhadisler vardır. Bazı camilerde dersiâm (hasbiler etmeyup?) Hıfıs kıraati tilâvet olunur. Kurrâları vardır ve yüz kıık mektebi tıflı ebcedhavanı vardır, ve reşid ve necip- sıbyanı olur.
Paşa hamamı abü havası ve binası lâtif ve bisati asbalları pak beyaz dellâki dilberanlı [30] hamamı ruşinadır. ve Sultan hamamı ve Naip oğlu hamamı dibindedir. ve Tabak hamamı ve Pazarcık hamamı ve Şeyh hamamı ve nerdü ban ile inilir Çukur hamam ve Hengâme hamamı [31] ve Patızır hamamı ve Mücellede hamamı [32] ve Keyvan bey hamamı, Pîyale paşa hamamı, ve kurbünde Tüffahiye hamamı ve Beşbaş hamamı ve Kala hamamı’ gâh işler gâh muattaldır. Üç yüzden mütecaviz serayi haslar hamamı vardır ve cümle 3900 dekâkin suku sultanîdir ve iki bedestanı vardır. Emma Uzun çarşusu, Saraçhanesi alettertip bina olunmuş üstleri örtülü kârgir ve metin ve müzeyyen dekâkinlerdir. ve cümle yetmiş çeşmedir, ve onlara dahi ihtiyaç yoktur. Zira haneden haneye nehri ayni hayat cereyan etmek mukarrerdir ve her hanede bağ ve bağça ve havuz ve şadırevan selsebiller [33] revan olup jgûnagûn servü çinar ve bidi sernigûn [34] ve kavak ve limon ve turunç ve sair eşcar ve müsmeratile müzeyyen olmuş îre milimat misal bağ ve bahçeli ve müşebbek [35] bostan ve gülüstanlı bir vasiatülaktar ve rahisatül es’ar [36] bir şehri şirindir.
Matekaddem 1058 senesinde gördüğümüzden yedi sekiz mahalle ve nice han ve cami ve dekâkin ziyade mamur olmuş ve hamdi huda dahi mamure olmadadır. Ammerek allâhü taalâ [37] Şehir, bir düz yerde ve bazı zemini mürtefi bayırlar üzere vaki olmak ile abuhavası lâtif şehri azimdir ve cümle hanedir, emma cümleden mükellef binayı aziym Mustafa paşa hanı ve pekmezhanı iki tuz hanı ve Börkçü ve Arasta hanı ve Mustafa ağa hanı ve nice hanlar dahi vardır. Emma meşhuru bunlardır. Ve iki imareti vardır. Ayende ve. revendeye [38] sufrai biimtinanı mahü sal (bilazvu velibal) [39] mebzuldür, ve cümle kırk tekyedir. Emma cümleden mükellef ve müzeyyen imaretinde nimeti mebzul binayı lâtif mevlevihane tekyesidir.
Türkmen ağası Mustafa ağa bina edüp Sultan Muradı rabi silâhdari Mustafa paşaya hibe eyledi. Gayet binayı metin kubbei âli ve harinıi etrafında kırk elli fukara hücreli ve haremi
serapa mermeri ham ve ruham döşeli ve haremin vasatında aşern fiaşır havzı azim üzere kameriyelerde gûnagûn engûr huşeleri [40] avize misal zin olmuştur, ve bu asitanın canibi er-
baisinde olan iremi hiyabanında olan [41] eşcaratı müsmirenin şükûfeleri ve sair nebat şükûfelernıin rayihai tayyibesi insanın dimağın muattar eder, ve âyini Mevlâna günlerinde neyzenler [42] faslı nevayı uşak ederken ana nazire taşra gül gülüstanı murgustanda [43]nice hezarın hezeran nağmei köçek [44] edüp cümle ahbaba taze can bahşolur Elhasıl asitanei Mevlâ nada böyle bir nazirgâh [45] meğer Halepte ola. Emma bina cihetile bir asitane [46],merkadi Mevlânadan gayriye tercih olunur. Böyle bir meydanı aşıkant'ır. ve bu binanın tarihi keramatı Mevlânadır. Kim dört yüz yıl mukaddem tarih düşmüştür ki inı’ani nazar ile bakılsa aceb keramettir.
Ol tarihi lâtif budur:
Mustafa ağay sahih hayrüra
Der dü âlem hak inayet mikünet
Keıde cayi behri Mevlânâyı Rum
Ta ki dervişan ibadet mikünet
Güft Mevlâna zibiş (piş) tariheş
Bişnev ez ney çün hikâyet mikünet
1048
Bu tarihi mısra Mesnevi şerif ibtida mısraıdır ki bu asitanei Mevlânaye tarih vaki olmuştur ve bir tekye dahi Tabak efendi tekyesi ve tekyei hocegân ve bu şehrin halkı ekseriya tariki hocagândır.
Elhasıl mamur ve müzeyyen şahırahları pak şehri şirindir. ve cabeca suku sultanisinde Halep tarzı kârgir bina çarşulardır. Emma bu medihettiğimiz varoşu [47] azim kale içinde değildir. Emmâ her sokak başmda birer tedirbe kapuları varkim her biri kale kaplılarından metin ve muhkemdir ve her birinde birer bevvaban [48] açar kapar ve her şeb cümle sokaklarında göçe göçe kanadillerile çırağan olup dideban ve pasiban [49] ile âmade olup şebi tavilde subaşı tevabiatlarile kol dolaşır.
Bu vasfettiğimiz şehri mamureniu ta ortasında bir kudret kayası üzere şekli müdevver bir içi kalai zibayı âlidir ve gayet metindir ve handeği kenarınca dairen mâdâr cirmi bin üç yüz adımdır ve handeği kukarşun enli ve yirmi arşunâmik kesme kaya handektir. ve handek içinden ta kalenin esasına varınca kaplıbağa misal münharif eğri binadır. Her taş fil cüssesi misaldir ve bu kale dairen mâdâr 26 kulei rânadır. ve her birinde bir sanati mimarî icra olmuştur, ve cümle bin bir bedendir, ve bu kalenin temeli altında kesmeler kayalar içinde dairen mâdâr kaleyi ihata etmiş handeğe nazır mazğal delikleri vardır ki handek kenarında kuş kondurmaz, ve bu kalenin ancak garbe nazır bir kapudur. Emma yedi kat demir kapudur. Ve her kapunun önünde gûaagûn muhayyel cenk [50] için âletler ve demir asma kafesler[51]ve paçarzeler [52] gûna gûn saçma toplardır. Bu kapu mabeynleri âlâti haıp ve elvan silâhler [53] ile ı restedir ve kale neferatile pirastedir-, ve badi ger misali bir havadar çayı karardır, ve handek kenarında olan iki kat demir kapu üzere beyaz mermerde celi hatla:
Lâilâhe illallah Muhammedürresûlullâh
Allâhümme salli alâ Muhammedi'n itham Ebubekir ve Ömer ve Osman ve Ali ve ammere hazelbab fi evyamissultan Süleyman han ibni Selim İtan.
Tat ihi fi şehri Muharremülhatam seneti hamsü ve sittin ve iisamie. [54]
Tastir olunmuştur. Ve bu kapudan içeri yüz adım handek üzere cisirden geçip ana kale kapusudur. Anın kemeri üzere tektib olunan tarih budur:
Emere biimareti Mevlânessultan elmelikü ebünnasır Kayıtbay azze nasruhu. Sene sitte ve semanın ve semanimie min Hicretünnebeviyye.
Tahrirdir. [55]
Ve handek içine nazır dört kulei azimler var anların «ilahi celi hatlar ile tarihleri var. Her biri de inşa eylemiştir. Tahririnde tatvili kelâm olur ve ana divar kapusunun önünde asma kepenkli tahta cisir vardır. Her şeb müstahfazan makralar ile çeküp kapuya siper ederler. Mahalden aşağı handeğe bakmağa adamın zehresi çâk olur.
Bu kapudan içeri yokuş yukarı bir kat demir kapudur. [56] Andan içeri yine yokuş yokarı bir karanlık yoldur. [57] Ol mahalde zindanı ubur edüp sol canibinde bir parmaklık çekilmiş kemer altında ziyareti Hazreti Mumhammed Gazali medfundur. Anı geçüp bu kale içi kırk hane ve bir cami ve bir hamam ve birkaç buğday anbarı var gayri çarşuyu hazardan bir imaret, yoktur. Cümle aşağı şehirdedir.
Ağa ve cümle neîeratile dizdari berkarar bunda bizari mahbustur. Taşra bağ ve bağçalara ve top menzili yere gitse Katlederler. Kanunu kadim böyledir. ve cebhanesi ve yetmiş pare topları iledir. Hafazakâllah gûya bu kale Halep kalesinin oğludur. (Heman eyle Pereste) üzere vaki olmuştur, ve böyle sevadı azime hayatı cavidan veren âbü hayat nehri sâcur Batal üyük nam mahal altından huruç edüp bir kolu şehrin bağ ve bağça ve bostan ve gülüstanlarına tevzi [58] edüpriyy [59] eder ve bir bölüğü şehrin ki cemi çeşme ve cami ve imaret ve medrese ve hamam ve sarayı âlilere taksim olunup maba kişi Tabahaneden ve Kale altındaki cisirden ubur edüp kıble canibine cereyan edüp Halep şehrine revan olur, ve şehrin abü havasının letafetinden halkının renk ve ruyları hamret üzeredirler. Zira yazı yaz kışı kıştır, azim karlar yağar. Ol ecilden cümle çarsuyu bazarı taştır. Bu şehre Arabıstanın gelinciği deyu tavsif etmişlerdir ve ehli hikmet Arabistan hükmünde Halebişşehta civar halkı dahi eyle tefahür kesb ederler, ve hakikatilhal iklimi rabidir. Arzı mukaddes hükmündedir. ve ekseri halkı kiirkü harvanî ve çuha ferace ve elvan buğa hi ve kavuk külah üzere beyaz destari Muhammedi sararlar Keferesi yoktur, ve mahbube zinası [60] gayet yoktur. Cümlesi ayaklarına sarı çizme ve başlarına gümüşten Surî takye üzere beyaz çarşaf bürünüp ğayet ehli perde müeddibe havatinleri vardır ve çarşuyu pazarda gezmeleri gayet ayibtir. Ve görenlerden istima ederek ol mertebe mahbubei zaman ve şemsi tabanı cihan nisvanlarr sahibü cemal ve lâtifülitidal hubmanzar ve perii peyter hadden efzun hüsnü cemal sahibi duhter naşiiküfte pakize ahterleri var imiş ve mahbub dilberanı hadden birundur. Ve şirei şirinlerinden nuş etmeğle şiri kelâm garib dost erbabı marifetten halim ve selim halkı vardır, ve cümle kahvehanelerde bir muhabbet ve müveddet üzere ihtilâl ederlerkim sair büldan kavini anlara gıbta ederler.
Daima bağ ve bağçada ay şü işret ederler ve çoğu da erbabı tevhid olup Yahû deyüp giderler, ve paşasının deri defterinde uşrü sultanî verir yetmiş bin müsseccel bağdır ve cümle dokusan üç kerre yüz bin ve kırk altı bin tiyektir diyü meşhuru âfaktır. ve cümle canibi erbaasinde dağlar bağlardır. Ve halkı sağ’ardır. Ve bu şehrin me’kûlât meşrubatından gayri meıaduhatın beyan eder.
Evvelâ cihanıârâ kırk elvan üzümü ve nice kerre yüz bin tulum pekmezi ve Şam fıstıklı şirin köfteleri ve bağrı bastısı ve nice kerre yüz bin deve yükü Arab ve Aceme ve Hîndistana küfteren [61] götürürler ve gûnagûn helvası bir diyarda yoktur ve cümle halkı şirin yidiklerinden şirin söylerler. Emma lisanlarında sehil lüknet vardır. Hurufura ve kâfi ve meharici lıurufu eyle icra edemezler.
Limon ve turunç ve nar ve inciri ve dut ve şeftali ve zer- dalu ve kaysısı ve beyaz ekmeği ve yoğurdu meşhuru cihacdır. Ve elvan Buğacısı ve Ayıntab eğiri deri ve güdeleci şöhret şehir olmuştur, ve nice bağı cinan misal bağçalan vaıkim gûya yalançı cihanın îremzaıdır. Emma cümleden mamur ve müzeyyen olan Musullu oğlu bağcasıdır. Elhasıl bu şehrin med- hinde lisan kasırdır. Ancak vechi arzda vilâyeti vasi ve buk’alart hub ve eş/ası merğub ve mezraaleri vafir ve hayrat ve berekâtı ınünkâş ve nimetleri firavan ve uyunü enharları cari ve revan Ayıntap şehri cihandır. Hafazakâllah.
Ziyaretgâhi Aymtab: evvelâ şehrin şimalinde bir bayır üzerinde Dülükbaba Selim şah Mısıra giderken rabına varup yolun kolay olsun Selim oğlan derler. Mısırı filan ayda alup Mekke Medine sahibi olıcak bana bir tekye yapar mısın? deyu Mısırın fethin tebşir ederler.
Melâmiyun ya Beklaşiyandan bir ulu sultanmış hakikati hal tayin eylediği günde Mısır fetholub badelfetıh Selim şah Ayıntaba geliib Dülükbaba merhumu hulub kabri münevveri üzere bir asitanei âli bina eder ve Tabahanekurbünde Emir dede ve kale kapusu mabeyninde İmam Muhammed Gazali tabiindendir. Nice bin te’lifatı vardır. İmamı eklerdir. Emma mezheb sahibi olmağa Hazreti risaletpenah vakıasinde destur vermemişlerdir. Şafiîyyül mezheb ulu sultandır ve mutaflık edüb kifafi nefes edinirlerdi. Gazazların ve Mutatların zömü oldur ki bizim pirimiz İmam Muhammed Gazalidir derler natullah tarikındandır. Emma galattır. Pir oldur ki Hazreti risaletpenah yahut Hazreti Ali yahut Selmanı Farisî beiin bağlayub sahibi seccade etmiş ola. Pir oldur. Mahallinde irad olunur ve cümle Ayıntab halkının zömü hasenleri İmam Muhammed Gazali ve biraderleri Ahmed Gazali Ayıntab kalesinde metfundurlar. Tevatür ile meşhurdur ve Aliyyünnacar kurbünde Mallı baba ve Çinar dibinde Topacık baba ve kıble tarafında Kurban baba ve Aydın baba ve Hayık baba ve Şeyh Tabak efendi karibülasır ulemayı zahirden muhaddis ve müfessir ulu sultan idi. Duayi hayırların almış idik. Şimdi dari bakide bulduk. Ruhu şerifleri için bir hatmi şerif tilâvet edüb cümle sükkânı kurazai [62] Ayıntabın ruhaniyetlerinden istimdad taleb edüb hayatta olanlarla müşerref kalub on gece Ayıntabta zevk ve safalar edüb âyanı kibarlarından Melek efendi ve Boşnak Ahmed ağa ve Dizdar ve serdar Musullu oğlu ve Haci ağa ve Şeyh Ramazan efendi ile vedaleşüb ve refiklar alub Ayıııtabtan kıble canibine gittik.
Evvelâ kariyei Nurvana ve kariyei Nafak ve kariyei Üyücek ve kariayei Harpuşun andan pekmez dere ubur edüb 9 saat menzil Kara melik, bunla yüzer evli bağ ve bağçalı müslüman köyleridir.
Kara melik henüz inşa olunmuş yüz evli Türkmen köyüdür. ve Ayıntab hâkindedir. Andan Keyfiz gedüğün aşarak 6 saatte Kilise geldik.
[1] Mıkdad İbni Esved olmalı.
[2] vere ile-şartlarla.
[3] şimdiki Cilcime köyünün aslı mı acaba?
[4] Bevarhelâk. darülbevar: dari adem, yok evi
[5] Hilâfet-saltanat anlamına kullanılmış
[6] Fürceyarık, çatlak, burada fırsat manasına
[7] Tumtum yazısı- şimdiki Tulhum ovası olmalı
[8] Har gâh- geniş yer, büyük çadır:
[9] Bibakü biperva- hiç korkup çekinmeyerek
[10] Mekis bekleyip eğlenme.
[11] Beri Maraş canibinde, beriden Maraş’ta demek
[12] Aya bu kâfiri bedkârı nice dünya sahifesinden vücutların hakkedelim; Kötü işli bu kâfirleri dünya yüzünden nasıl kaldıralım demek.
[13] Seri ağaz edip önce söze başlayıp demek.
[19] Turra-Farsça ve Arapça manalarından hiç birisi buraya yakışmıyor.
[20] Nefir-boru,asker toplamak için çalınır.
[21] Kös-büyük davul
[22] Nakkare bir nevi davul
[23] Süban- uzun yılan
[24] Vaktı şafiii-şafiiler sabah nemazını çok erken kılarlar.
[25] Turfatülayn-göz açıp yumuncıya kadar
[26] Hindastan cevizi ağacı
[27] Bim,korku,ruub dahi kurku ozama çok lügat kullanmak bir marifet idi.
(1) 1 Dizdar— kale zabiti.
(*) Anlamı şudur:
Kerem sahibi olan emirül ümera Osman paşa
Halk için bu cami şerifi imar etti
Mahlukatın göze görmiyenlerinden birisi (hatif) tarihi söyledi Öyle bir mescit ki onu gönlüne doğarak ve takva niyetile tesis etti.
[28]1-Mihaliye:Çamurcu medresesinin yanında,Evkaf tarafından satılmıştır.
[29] 2-Medresei tahtani olacak
[30] 3-Diber delakli dinmek isteyor.
[31] 4-Kalaaltında eski kaneli kahvenin garbindeki kiremit yapılan yer.
[32] 1-Mücelede hamamı- Ali galibin Karagözdeki Garajının yeri.
[33] 2-Selsebil-hafif ve leziz su asıl cennette bir çeşmenin adı.
[34] 3-Bidi sernigün dalları yere sarkan söğüt
[35] 4-Müşebbek-ağ ve kafes gibi örülmüş olan etrafı çitlerle çevrilmiş bostan
[36] 5-Rahistül es’ar-eşya fiyatları ucuz.
[37] 6-Ammereke Allahü teala- Allah daha ziyade mamur etsin.
[38] 7-Ayende ve revende-gelen giden
[39] 8-Azv lügati-cemaat manasına. İhal lüğati Ahterii kebirde yoktur. Bu terkib azve lüğatının delaletile bir çok misafirler mansına gelir diye düşünüyorum.
[40] 9-Engür huşeleri-üzüm salkımları
[41] 10-Hıyaban ağaçlı ve çiçekli, kölgeli yok.
[42] 1-Neyzen-nay çalan
[43] 2-Murğustan kuşu çok yer.
[44] 3-Köçek-küçük taze tibarede şivesizlik var.Nice hezar hezeran nağmei köçek edup demeli idi.
[45] 4-Nazirgah değil nazagarhdır:bakılacak ve bakılması değer yer.
[46] 5-Bir asitane değil bu asitane olacak Bir sehiv eseri olacak. Asitane,eşik anlamına Mevlanaye hürmet için kullanılmıştı. Asitane bir de İstanbul manasına gelir.
[47] 6-Vereş: bir şehrin kalenin dışındaki yeri.
[48] 1-Bevvaban:kapucular
[49] 2-Dideban-Gözcü Pasiban-Gece bekçesi
[50] 3-Muhayyel cenk için. İleride yapılacak cenk için.
[51] 4-Asma kafes olacak,harp aleti.
[52] 5-Paçariz olack. Çaparizden galat çaprazvari bir harp aracı olmalıdır.
[53] 6-Terkibin doğru olmasından sarfınazar enva silahlı olması daha doğru görüyoruz.
[54] 7-Bu kitabe kıymetlidir. Sonradan kayıp olduğu anlaşılıyor. Tarih kıskımın da bu kitabeden bahsolunmuştur.
[55] 1-Muharrerdir olacak.
[56] 2-Hazretin şivesi böyledir. Hep bunları bilerek kullanıyor.
[57] 3-Yukarıdakiler gibi var kelimesi yerine ‘dir’ kullanılıyor. Bu şive Farsça ve Arapçada olduğu gibi Fransızcada dahi vardır. Türkçeye uygulanmaz.
[58] 4-Tevzi etmek: tevzi olunmak yerinde kullanılmıştır.
[59] 5-riyy lüğati sulamak anlamına riyyeder, yani sular demek istiyor.
[60] 1-ve mahbubei zinası gayet yoktur. O zamanın şivesi mahbubei zinası gayet az demek istiyor.
[61] 2-Küfteri çülha tarağı ve küfişane çülha. Küfteren alaca bez olmak gerek.
[62] 1-Kuraze-Altın kesintisi
