— 1870’den 1014’e kadar Rüştiye devri
1— Aydınlı Hacı Mustafa: Kuruluş tan 1907’ye kadar 37 yıl Müdürlük yaparak, yaş haddinden emekli olmuştur.
2— Abdullah Necip Barlas: Kuruluştan 1907’ye kadar ikinci öğretmen, 1911’e kadar müdürlük olarak 41 yıl hizmet., etmiştir. Yaş haddinden, emekli olmuştur.
3— İbrahim Hilmi Konuralp: 1911’den 1914’e kadar üç yıl okul müdürlüğü yaparak çalışmış, Halep Rüştiyesine nakledilerek ayrılmıştır,
4— Abdülhamit Efendi, Sıtkı Alp, Atilla ve Hayri öner de bu okulda yaş hadlerinden emekliye ayrılmışlardır.
Cumhuriyet ilk Okulu öğretmenleri Gaziantep savaşı sırasında Kara Nazarın hamasimdi Dai Büyük pasajıdı giderek güya bir saat kadar ders görürlerdi. Fakat bir saat sonra aşağıya, bu hanın mağarasına inerek savaşta kullanılmak üzere kurulan fişek ve mermi, tüfek fabrikasında bu öğrencilere mermi ve fişek sildirilirdi.
Antep’in sukutunda ise o zaman şehrin işgal kumandanı General Abadı şehrin okullarını gezerken Sarı mektebe de uğrar. Teftişinden sonra o zaman okul müdürü bulunan Sıtkı Alp’a öğretmenlere bir cemi ile olmak üzere yirmi madeni altın verir. Fakat Sıtkı Bey bu parayı nezaketen yine iade eder. Ve şöyle söyler:
Bu okul bir halk mektebidir. Bize halk fazlası ile para verir. Binaenaleyh biz parayı alırsak halk bizi ayıplar der. Bunun üzerine Kumandan Abadi çekilir gider. Fakat bu seferde okula iki sandık içerisinde BON, Bon şekeri gönderilir. Ve Çocuklara dağıtılması içinde rica edilir. Ne garip tesadüftür ki hiçbir çocuk bu şekerden tek bir tane yemez. Çünkü babalarını daha dün öldüren düşmanın şekeri nasıl yenirdi şekerler de geri döner, içinde zehir olmadığı ne malumdu?
Yine bir gün Fransızlar kendi bayramlarını tespit için şimdiki Lise binasının oraya toplanmışlar ve bir merasim yapıyorlar. Bu merasime Antep’teki bütün okullarda davetli. Merasim saat dokuzda başlayacaktı. Yine Sarı mektepin öğretmenleri merasime katılmamak için bir çare düşünürler. Çare olarakta saatlerini bir saat geri alırlar. Kendi saatlerine göre saat sekiz otuzda yola çıkarlar ve tam kırk ayak sırasına geldiklerinde merasimin dağılıp diğer okulların geri döndüklerini görürler.
Hatta azınlık okullarından bir Ermeni okulu geçerken Ermeni öğretmenler Sarı Mektep’in okul öğretmenlerine şöyle söylerler:
—Geç kaldınız Gülüm. Öğretmenler onlara şu cevabı verirler:
—Saatimiz geri kalmış biz farkında değilmişiz. Okul Lise önüne geldiği zaman merasimin tamamen dağıldığını görürler.
Fakat Senegalli askerler yeni gelen bu okulun da şurup içmesi için şurup kâseleri dolu tepsileri getirirler ve öğrencilere vermek isterler. Ama tepsiler baştan nasıl girdi ise aşağıda da yine öyle dolu olarak geri döner ve tek bir öğrenci tek bir bardak şurup içmez.
Tabiidir ki bunlar haklı. Daha dün babalarını veya amcalarını, ağabeylerini, dayılarını öldüren bir düşmanın şurubu nasıl içilirdi. Bu hali gören öğretmenlerin gözleri yaşarıyor. Esaren dağılmış olan merasim yerinden okul kavaklığa yöneliyor ve kavaklığa gider öğretmenler ise kendi aralarında para toplamak sureti ile bu alıngan öğrencilere bir telis dolu fıstık, badem çekirdek getirtirler ve dağıtırlar.
İşte bu devrenin o fedakâr öğret menlerinin birçoğu hâlâ yetmiş yaşını aşkın bir halde hayattadırlar.
İbrahim Konuralp ne, o, zaman vardı nede, bu hadiseleri görmüştü.
CUMHURİYET İLK OKULU BİZE KİMDEN KALMIŞTI
Derendeli Hacı Hüseyin Paşa’nın; Horasanlı olduğu zan edilen dedesi Ahmet Han, Horasandan ne zaman ayrılmış Anadolu’da, Darende veya diğer bir yere ne zaman gelmiş ve kaç tarihinde doğmuş ve ölmüş olduğu bilinmemektedir.
Hüseyin Paşa’nın Darendede eski şehrin batı kenarından geçen Aşıdudu köyü yolu batısındaki türbesinde mezar taşının bir yüzünde:
—Ver likanı ana yarâp kim okur ihlâs ile
Ruh-u Pâkine anın bir Fatiha, ihlas ile
Diğer yüzünde:
—Veziri asâf nazır idi cihanda
İbadıllahı eylerdi Himâyet
Muvaffak oldu asârı kesire
Anın namı kesilmez tâ kıyamet
Ki sâl oldukça 1156
Fenadan ol bakaya kıldı rıhlet
Şeklinde yazıldığına göre Hüseyin Paşa’nın 1156 Hicri tarihinde vefat ettiği ve türbesinin Darendede olduğu bilinmekte ise de doğum tarihi ve Darende ye nasıl ne zaman geldiği henüz tespit edilememiştir.
Darendede eski şehirde harap vaziyette bulunan Cami. Medrese, Hamam, Bedestenden ibaret külliyesinden anlaşıldığına göre bu şehri yeniden kuranlardan birisidir. Darendenin bucak, köy ve kasabanın muhtelif semtlerinde değirmen, çayır, tarla ve bağları da olduğu mevcut vakfiyelerinden anlaşılmaktadır.
Bir rivayete göre Hüseyin Paşa kardeşi Haşan ile yeniçeri ocağına mensup olarak İstanbul’da 18’nci asır başların da çıkan bir isyana isimleri karıştığı için fermanlı olarak İstanbul’dan çıkmışlar ve Urfa’da hemşerileri Mirahor (bilahare kapucubaşı) Mehmet ağanın yanına gelmişler. Mehmet ağanın delaletiyle Hüseyin ağa o sırada Urfa Valisi Maktuloğlu Ali Paşa’ya intisap ederek evvela Ali Paşa’ya kethüda (Vali Muavini) sonra damat olmuştur. (Maktuloğlu Ali Paşa Padişah 2’nci Sultan Mustafa’nın kızı Safiye Sultan’ın kocası ve Merzifonlu Kâra Mustafa Paşa’nın oğludur.)
Ali Paşa Emirülhaç olduğundan hac seferlerinde kendisine refakat etmiştir. Ali Paşa avdette yolda vefat edince, Hüseyin ağa emirülhaç vazifesini ölümü halka hissettirmeden yapmış; bu hizmeti Padişah katında makbul sayılarak kendisine vezaret rütbesiyle Urfa Valiliği ve Emirûlhaçlık verilmiştir. Ve Hüseyin ağa, Darendeli Hacı Hüseyin Paşa namı ile anılmağa başlamıştı. (Darendeli Hanifi Hocanın Darende tarihinden) Hüseyin ağa, Urfa Valisi Maktuloğlu Ali Paşa’nın kethüdası bulunduğu sırada Gaziantep’te Cami, Medrese, Hamam, bedestenden ibaret vakıf külliyeti meydana getirmiştir. (Gaziantep’te Hüseyin Paşa Camisi, Hüseyin Paşa Hamamı, zincirli bedesten, Cumhuriyet İlkokulu altında ki Medrese Hacı Hüseyin Paşa’nın asarıdır.) Vakfiyeleri mevcuttur. Mütevellisi Hakkâri Valisi Hüseyin Ragıp Uğural’dır.) İzmir ve Kadirli’de de (karspazarı) Hacı Hüseyin Paşa; vakıflar tesis etmiştir. (Hicri 1130-1135 tarihlerinde)
Yine Hacı Hüseyin Paşa Urfa’da yan yarıya Ahmet ağa isminde kendisin den sonra Urfa’ya Vali olan bir zatla müştereken bir bedesten ile bir Hamam yaptırmış ve bunu Urfa’da Kara meydanda yaptırdığı camiye vakf eylemiştir. (Hicri 1143)
Darendeli Hacı Hüseyin Paşa Revan Kalesi muhafızlığında, İzmir ve Musul Valiliklerinde de bulunmuştur. Hicri 1308 tarihli Musul salnamesine göre: «1140 senesinde Musul Vilâyeti Valiliği Darendeli Hüseyin Paşa’nın uhdeyi iktidarlarına tevdi ve tevcih olundu; kendilerinin mütesadif oldukları zamanında fazaili bergüzide ve telifatı adide ve ahlak ve şemaili hamide eshabından «Fethullah bin sebağ» nam bir zati alidir. Canin burada mevcut olduğuna vakıf ve müttali olduklarına menbi ekser evkat ta beraber olduğu müsülû bedel infisal dahi götürüp Darende beldesine Müftü naspetmiş ve idaresine kâfi bazı esbabı intiaş göstermiş tir
Orada kendisi iyal ve evlat sahibi olduğu gibi kat’ı meratıp ve menazil ederek ricâli devleti aliye adadından madud olmuş ve evladından nice ehli ulum ve maarif zuhur etmiştir. Zikr olunan Hüseyin Paşa def’ayı saniye olarak, 1142 senesinde Musul Vilâyeti Valiliğini istihsal ve ihraz edip buraya avdet ve icrayi ahkâmi hükümet eylemiştir.»
Darendeli Hacı Hüseyin Paşa’nın torunu İbrahim Paşa Osmanlıların Ruslarla yaptığı Kırım harplerine iştirak ve birçok yararlıklar göstermiştir. İbrahim Paşa da babası Yusuf Paşa ve dedesi Hüseyin Paşa gibi Darende’de vakıflar bırakmıştır. Hacı Hüseyin Paşa’nın Gaziantep’te ki vakıflarının idaresi için torunlarından Namık Bey Gaziantep’te yerleşmiş ve burada Antep’in Güceyli zade ve Kâtip Hoca zade gibi iki köklü ailenin torunu Fatma Hanım ile evlenmiş bu hanımdan doğan oğlu. Hüseyin Ragıp Uğural birçok Kaymakamlıklarda on yılda İzmir, Adana, Van ve Ankara Va1i Muavinliklerinde bulunduktan sonra halen Hakkâri Valisi bulunmaktadır.
Ahmet Namık ve Hüseyin Gündüz isimlerinde iki oğlu, Fatma Büke ismin de bir kızı vardır.
Diğer taraftan yine Hacı Hüseyin Paşa’nın İzmir Valisi bulunduğu sırada meydana getirdiği vakıf gayrimenkulleri idare etmek üzere torunlarından Abdullah Bey oğlu Namık Beyin ağabeysi Halit Bey İzmir’e yerleşmiş ve bura da eski Kaymakamlardan Necati Beyin Kızı Naciye Hanımla evlenmiş bu hanımdan Mustafa Necati ve Hüsnü isimli iki oğlu olmuştur. Mustafa Necati Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu hazırlayan Kuvayı Milliye de Atatürk’ün emrinde çalışmış istiklâl savaşı kazanılıp yeni ve genç Türk Devleti kurulunca yeni Türkiye Cumhuriyeti Hükümetin imar ve İskân, Adalet ve Millî Eğitim Bakanlığını yapmış bilhassa Millî Eğitim Bakanlığında Kıymetli hizmetleriyle Türk inkılap ve Milli Eğitim tarihinde Atatürk ilkelerinin koruyucusu ve yapıcısı olarak haklı bir şöhrete sahip olmuştur. 1929 yılı başında vefat etmiştir.
